Ρατσισμός εναντίον των φτωχότερων

Συνέντευξη στην Κάλια Ανδρέου

Είναι ο ρατσισμός άγνοια ή μια έννοια που συνδέεται και παράγεται από το πραγματικό; Η απάντηση, ίσως να βρίσκεται στην αντανάκλαση που έχει στον άνθρωπο μια εποχή βασισμένη σε κοινωνικά κατασκευασμένα πρότυπα ομορφιάς, σε μια εποχή που η χειρωνακτική εργασία, ουσιαστικά, θεωρείται μέχρι και σήμερα ότι ανήκει στη “φυλή” των εργατών ή αλλιώς των φτωχότερων. Ο ρατσισμός, όπως φαίνεται, δεν προσαρμόζεται σε νέα δεδομένα. Τα δεδομένα στον ιστορικό χρόνο παραμένουν σταθερά, καθιστώντας τη δράση του ακόμα πιο αναπτυσσόμενη.

Η πρώτη φάση δραστηριοτήτων του ερευνητικού προγράμματος Erasmus + MATE στο οποίο συμμετέχει το ΤΕΠΑΚ μέσω του Τμήματος Δημόσιας Επικοινωνίας, με επιστημονική υπεύθυνη τη Δρα Λία Σπυρίδου, κατέδειξε ρητορική μίσους μεταξύ των φοιτητών με βάση την εξωτερική εμφάνιση και την οικονομική κατάσταση. Τα πρώτα αποτελέσματα είναι βασισμένα σε δείγμα 217 φοιτητών, ενώ όπως κατέδειξε η έρευνα, τα περιστατικά ρητορικής μίσους offline είναι συχνότερα σε σύγκριση με το διαδίκτυο. Επιπρόσθετα, τα ευρήματα δείχνουν μια τάση των ατόμων υψηλότερου εισοδηματικού επιπέδου να ασκούν ρητορική μίσους σε μεγαλύτερο ποσοστό σε σύγκριση με άτομα χαμηλότερου εισοδηματικού επιπέδου.

Η Δρ Σπυρίδου μίλησε στη “Χαραυγή” για τα μέχρι στιγμής αποτελέσματα της έρευνας, εμβαθύνοντας στο θέμα της ρητορικής μίσους μεταξύ των φοιτητών, τόσο από την εμπειρία της μέσω της διαδικασίας του ερευνητικού προγράμματος όσο και από την ιδιότητά της ως ακαδημαϊκού και επίκουρης καθηγήτριας στο Τμήμα Δημόσιας Επικοινωνίας του ΤΕΠΑΚ.

Ποιες μορφές ρητορικής μίσους έχουν εντοπιστεί στην έρευνα;

Οι κύριες μορφές ρητορικής μίσους που εντοπίσαμε κατά σειρά συχνότητας αφορούν την εξωτερική εμφάνιση, τη φυλή και εθνότητα, την κοινωνικο-οικονομική θέση και τις πολιτικές θέσεις, μεταξύ άλλων. Αυτά τα ευρήματα αφορούν το λόγο μίσους στον φυσικό κόσμο (offline). Στη διαδικτυακή πραγματικότητα, οι πολιτικές θέσεις βρίσκονται στην τρίτη θέση και ακολουθεί η κοινωνικο-οικονομική θέση.

 

Γιατί αυτή η διαφορά μεταξύ φυσικού και διαδικτυακού κόσμου;

Θαρρώ ότι αυτό συμβαίνει λόγω της διευρυμένης πλέον χρήσης διαδικτύου -από κάποιες ομάδες και άτομα- ως μέσο αναπαραγωγής συγκεκριμένων θέσεων, αλλά και της άλλοτε συνειδητής και άλλοτε ασυνείδητης προσπάθειας εκφοβισμού των ατόμων να εκφραστούν ελεύθερα και να καταστρατηγηθεί ο πλουραλισμός των απόψεων. Ξέρετε, και αυτό ήταν ένα από τα σημαντικά ευρήματα της έρευνας, όταν ρωτήσαμε τους φοιτητές γιατί προέβησαν σε ρητορική μίσους μία ή παραπάνω φορές, η συντριπτική πλειοψηφία απάντησε ότι «απλά εκφράζονταν ελεύθερα». Γενικά το διαδίκτυο, λόγω των εργαλείων που μας παρέχει, ευνοεί την προσωπική έκφραση, το οποίο είναι μία εξαιρετικά σημαντική εξέλιξη όσον αφορά την αυτοέκφραση και γενικότερα τη συμμετοχή των πολιτών στη δημόσια σφαίρα, αλλά στην πράξη έχουν αναδειχθεί και αρκετά προβλήματα.

Πότε πιστεύετε ότι ενισχύεται το φαινόμενο αυτό;

Ειδικότερα και είναι λογικό αυτό, το φαινόμενο ενισχύεται όταν υπάρχουν θέματα τα οποία τείνουν να διχάζουν και να πολώνουν την κοινωνία. Στην έρευνα, για παράδειγμα, η μετανάστευση και το κυπριακό ζήτημα αναδείχθηκαν ως βασικοί πόλοι ρητορικής μίσους. Αναφορικά με το λόγο μίσους που εστιάζει στη φυλή και την εθνότητα, τα ευρήματα έδειξαν ότι πηγάζει πρωτίστως από στερεοτυπικές αντιλήψεις ανωτερότητας που καλλιεργούνται από το οικογενειακό περιβάλλον και αναπαράγονται στον δημόσιο λόγο.

 

Γιατί τα περιστατικά ρητορικής μίσους στην καθημερινότητα είναι συχνότερα σε σύγκριση με το διαδίκτυο;

Με βάση τα ερευνητικά δεδομένα οι φοιτητές αναγνώρισαν τη ρητορική μίσους στην καθημερινή ζωή ως σημαντικότερη από τη ρητορική μίσους που λαμβάνει χώρα στο διαδίκτυο. Με άλλα λόγια, είναι συχνότερη και πιο σκληρή. Θαρρώ ότι οι επιθέσεις στην καθημερινή ζωή είναι πιο πρόσφορες λόγω της διαπροσωπικής επαφής, αλλά και πιο «ιδιωτικές». Πιο δύσκολα θα χρησιμοποιήσει κάποιος/α ρητορική μίσους δημόσια διότι αυτό καταγράφεται και υπάρχει ο κίνδυνος να χαρακτηριστεί ρατσιστής, σεξιστής κτλ. Φυσικά υπάρχουν και οι εξαιρέσεις. Αλλά το κυρίαρχο θέμα εδώ είναι η διαχείριση της εικόνας και των εντυπώσεων που προσπαθούν να εφαρμόσουν τα άτομα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Λογικό είναι οι περισσότεροι να επιδιώκουν μια θετική εικόνα για τον εαυτό τους.

 

Όπως κατέδειξε μέχρι στιγμής η έρευνα, άτομα υψηλού εισοδηματικού επιπέδου είναι λιγότερο πιθανόν να δεχτούν ρητορική μίσους. Γιατί πιστεύετε συμβαίνει αυτό;

Ειλικρινά εντυπωσιάστηκα από τα ευρήματα των ομάδων εστίασης όπου οι συμμετέχοντες κατέδειξαν με απόλυτη σαφήνεια αυτό που θα ονομάζαμε «ρατσισμός εναντίον των φτωχότερων» ή αλλιώς ταξικός ρατσισμός. Για παράδειγμα, υποστηρίχθηκε έντονα ότι κάποιος μπορεί να είναι ομοφυλόφιλος ή έγχρωμος, δηλ. να έχει χαρακτηριστικά τα οποία συχνά αποτελούν αντικείμενο ρητορικής μίσους, αλλά αν διαθέτει πολλά χρήματα, είναι απίθανο να βιώσει ρατσιστική συμπεριφορά. Ουσιαστικά αυτό που ήθελαν να τονίσουν οι συμμετέχοντες ήταν η κοινωνική δύναμη που απορρέει από την ισχυρή οικονομική κατάσταση ενός ατόμου. Άλλωστε είναι γνωστό ότι τα χρήματα συνιστούν μια παραδοσιακή μορφή δύναμης στις σύγχρονες κοινωνίες.

 

Από ποιους ασκείται συχνότερα ρητορική μίσους (με βάση φύλο και εισόδημα);

Καταρχάς, η έρευνα έδειξε ότι το φύλο δεν διαφοροποιεί σημαντικά την πιθανότητα χρήσης ρητορικής μίσους στον φυσικό κόσμο. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, το 28,6% των ανδρών δήλωσαν ότι έχουν προβεί σε ρητορική μίσους, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τις γυναίκες ανέρχεται στο 24,3%. Ωστόσο, τα ποσοστά διαφοροποιούνται σημαντικά στο διαδίκτυο. Θύτες ρητορικής μίσους δήλωσαν το 20,2% των ανδρών και μόλις το 9,3% των γυναικών. Αναφορικά με το εισόδημα, τα ευρήματα δείχνουν μια τάση των ατόμων υψηλότερου εισοδηματικού επιπέδου να ασκούν ρητορική μίσους σε μεγαλύτερο ποσοστό σε σύγκριση με άτομα χαμηλότερου εισοδηματικού επιπέδου. Βεβαίως, μιλάμε για φοιτητές, οι οποίοι στην πλειοψηφία τους δεν είναι οικονομικά ανεξάρτητοι. Συνεπώς, θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε αυτό το εύρημα με ιδιαίτερη προσοχή και σίγουρα χρήζει περαιτέρω μελέτης.

 

Η ρητορική μίσους με βάση την εξωτερική εμφάνιση πώς προκύπτει πιστεύετε; Σχετίζεται με τα σημερινά πρότυπα ομορφιάς;

Το ζήτημα της εξωτερικής εμφάνισης ως σημαντικού πόλου έλξης ρητορικής μίσους, θαρρώ ότι δεν είναι καινούριο, αλλά σίγουρα έχει ενταθεί σημαντικά. Η βιομηχανία των Μέσων Επικοινωνίας υπήρξε ανέκαθεν σε αγαστή συνεργασία με τη βιομηχανία της εμφάνισης, είτε αυτό αφορά πρότυπα ομορφιάς είτε στιλιστικά πρότυπα κ.ο.κ. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν απογειώσει, θα έλεγα, αυτή τη συνεργασία. Το Instagram, που αυτή τη στιγμή αποτελεί το δημοφιλέστερο μέσο κοινωνικής δικτύωσης στις ηλικίες 18-34, αποθεώνει την «εικόνα» και ορίζει σε πολύ μεγάλο βαθμό τι είναι ωραίο, τι είναι αποδεκτό, τι είναι μοδάτο.

 

Όπως έδειξαν τα μέχρι στιγμής ευρήματα, οι φοιτητές θεωρούν πως με τη χρήση ρητορικής μίσους εκφράζονται ελεύθερα. Το γεγονός αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα, ίσως, ότι δεν αντιλαμβάνονται τι σημαίνει ρητορική μίσους -όταν την ασκούν- (και ποιες οι επιπτώσεις), ή δεν τους ενδιαφέρει αν την ασκούν;

Φοβάμαι πως ναι. Κι αυτό το εύρημα μάς έχει προβληματίσει αρκετά. Ενώ η πλειοψηφία των φοιτητών είναι σε θέση να ορίσει το τι σημαίνει ρητορική μίσους, φαίνεται να υπάρχει σημαντική άγνοια για τις αρνητικές επιπτώσεις της ρητορικής μίσους στη ζωή των ατόμων. Ενδεχομένως κάποιοι να μην ενδιαφέρονται για τις συνέπειες, αλλά τα υψηλά ποσοστά που λάβαμε σε αυτή την ερώτηση, ότι δηλ. όταν το έκανα, απλά εκφραζόμουν ελεύθερα, συνηγορούν στο συμπέρασμα ότι υπάρχει άγνοια για τις πραγματικές επιπτώσεις της έκφρασης ρητορικής μίσους προς τα θύματα. Ένας από τους βασικούς στόχους του προγράμματός μας είναι η ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των φοιτητών απέναντι στη ρητορική μίσους. Το σημείο αυτό το έχουμε λάβει σοβαρά υπόψιν και στις επόμενες δραστηριότητες του προγράμματός μας, οι οποίες θα λάβουν χώρα από τον Οκτώβριο. Ανάμεσα σε άλλα να αναφέρω ότι οι προσεχείς δραστηριότητες περιλαμβάνουν την ανάπτυξη και δοκιμή ενός εργαλείου αξιολόγησης διαπολιτισμικών δεξιοτήτων, καθώς επίσης την εκπαίδευση των φοιτητών σε δύο επίπεδα: πρώτον να κατανοήσουν τη σημασία και τις αρνητικές επιπτώσεις του λόγου μίσους και δεύτερον να συμμετέχουν σε εκστρατείες ευαισθητοποίησης και καταπολέμησης της ρητορικής μίσους.