Σεπτεμβριανά 1955: Στο στόχαστρο το ΑΚΕΛ και οι Τούρκοι κομμουνιστές

Επιμέλεια: Μιχάλης Μιχαήλ

Μέρος Β’

Όπως αναφέρθηκε στο σημείωμα της περασμέ­νης βδομάδας, ο Σεπτέμβριος του 1955 σημαδεύ­τηκε από τα βίαια επεισόδια που ξέσπασαν στην Κωνσταντινούπολη από τον τουρκικό εθνικιστικό όχλο. Κλείνοντας το σημείωμα, αναφερθήκαμε στο ότι οι Τ/κύπριοι εθνικιστές δεν είχαν στο στόχα­στρό τους τόσο την ΕΟΚΑ αλλά κυρίως το ΑΚΕΛ, στο οποίο προσπάθησαν να φορτώσουν προθέσεις εξόντωσης των Τ/κυπρίων. Κάτι ανάλογο συνέβαι­νε και στην Τουρκία, όπου μπήκαν στο στόχαστρο οι Τούρκοι κομμουνιστές.

Ένοχοι οι κομμουνιστές!

Το τουρκικό κράτος μετά τους βανδαλισμούς απέφυγε να αναλάβει τις ευθύνες του, επιρρίπτο­ντας ευθύνες για όσα έγιναν στην τουρκική Αρι­στερά και στους Τούρκους κομμουνιστές.

Η ιδέα αυτή ξεκίνησε από την Κύπρο και από το κόμμα «Η Κύπρος είναι Τουρκική», το οποίο θεωρούσε το ΑΚΕΛ ως τον μεγαλύτερο εχθρό του τουρκικού εθνικισμού. Ως εκ τούτου, θα έπρεπε να εξευρεθεί τρόπος να ενοχοποιηθεί και να στιγμα­τιστεί. Με άλλα λόγια, το ΑΚΕΛ βρέθηκε και πάλι ταυτόχρονα στο στόχαστρο του ελληνικού και του τουρκικού εθνικισμού.

Από τη μια οι λεκτικές (αρχικά) επιθέσεις της ΕΟΚΑ και από την άλλη οι ενέργειες των Τουρκο­κύπριων εθνικιστών.

Γενοκτονία των Τ/κυπρίων από το ΑΚΕΛ

Το κόμμα «Η Κύπρος είναι Τουρκική» θεωρού­σε επικίνδυνο το ΑΚΕΛ λόγω της επιρροής που εξακολουθούσε να έχει ανάμεσα στους Τουρκο­κύπριους, παρά τη σαφή υποστήριξή του προς το αίτημα της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα.

Όταν μετά την έναρξη της δράσης της ΕΟΚΑ οι Άγγλοι κατάφεραν να εμπλέξουν την Τουρκία στο Κυπριακό και να την καταστήσουν ενδιαφερό­μενο μέρος με την τριμερή διάσκεψη του Λονδί­νου (Σεπτέμβριος 1955), το ΑΚΕΛ αποφάσισε την πραγματοποίηση συλλαλητηρίου διαμαρτυρίας, το οποίο ορίστηκε για τις 28 Αυγούστου 1955.

Ο Κουτσιούκ εκμεταλλεύθηκε αυτό το γεγο­νός και στις 13 Αυγούστου έστειλε επιστολή στον Χικμέτ Μπιλ στην Κωνσταντινούπολη, στην οποία του έγραφε ότι εκείνη την ημέρα οι Ελληνοκύπριοι θα εξαπολύσουν επίθεση εναντίον των Τουρκοκυ­πρίων με σκοπό τη γενοκτονία. Η επιστολή «διέρ­ρευσε» στον τουρκικό Τύπο κι έγινε πρωτοσέλιδη. Αυτή η φήμη έφτασε και στον Πρωθυπουργό Με­ντερές, ο οποίος την υιοθέτησε, και στις 24 Αυγού­στου 1955 προέβη σε σχετικές δηλώσεις1.

Ουδέν συνέβη

Παρά τις φήμες και τις δηλώσεις, στις 28 Αυ­γούστου που πραγματοποιήθηκε το συλλαλητήριο του ΑΚΕΛ δεν συνέβη απολύτως τίποτε. Καμιά φασαρία, καμιά ενέργεια εναντίον των Τουρκοκυ­πρίων. Αντίθετα, τόσο στην πρόσκληση του ΑΚΕΛ όσο και στο ίδιο το συλλαλητήριο δεν αναφερόταν το παραμικρό εναντίον των Τουρκοκυπρίων, αλλά διακηρύχθηκε η πάγια θέση του ΑΚΕΛ για συνερ­γασία των δύο κοινοτήτων. Ωστόσο αυτές οι φήμες συνέτειναν στο ξέσπασμα του πογκρόμ εναντίον των Ελλήνων της Πόλης.

Η Άγκυρα ενοχοποιεί το Κ.Κ. Τουρκίας

Τα Σεπτεμβριανά πρέπει να διασυνδεθούν και με ένα άλλο δεδομένο. Την προσπάθεια της τουρ­κικής κυβέρνησης να κτυπήσει το κομμουνιστικό κίνημα μέσα στην ίδια την Τουρκία αλλά και των Τουρκοκύπριων εθνικιστών να παρουσιάσουν τους αριστερούς και προοδευτικούς ανθρώπους μέσα στην κοινότητά τους ως προδότες των τουρ­κικών εθνικών επιδιώξεων.

Σε αυτή την προσπάθεια η τουρκική κυβέρ­νηση εκμεταλλεύθηκε και την έκκληση που είχε απευθύνει ο Τούρκος ποιητής Ναζίμ Χικμέτ από τη Μόσχα και η οποία δημοσιεύθηκε στις 17 Απρι­λίου 1955 στην εφημερίδα «Αυγή» των Αθηνών. Ο Χικμέτ ανάμεσα σε άλλα τόνιζε ότι η Κύπρος ήταν πάντοτε ελληνική και είχε ταχθεί υπέρ της αυτοδιάθεσης και της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα, θέση αντίθετη με τη θέση της τουρκικής κυβέρνησης. Καλούσε επίσης τους Τ/κυπρίους να συνεργαστούν με τους Ε/κυπρίους ενάντια στην αποικιοκρατία. Εκμεταλλευόμενη και την επιστο­λή Χικμέτ, η τουρκική κυβέρνηση επέρριψε την ευθύνη στους Τούρκους κομμουνιστές για το πο­γκρόμ εναντίον των Ελλήνων. Και τότε η τουρκική κυβέρνηση εξαπέλυσε επίθεση εναντίον τους συλ­λαμβάνοντας και φυλακίζοντας Τούρκους κομ­μουνιστές, όπως μαρτυρούσε και ο άλλος μεγάλος Τούρκος ποιητής Αζίζ Νεσίν.

Ο Νεσίν ανέφερε μεταξύ άλλων ότι κατηγορεί την τουρκική κυβέρνηση για φτιαχτές κατηγορίες εναντίον των Ελλήνων της Πόλης και ότι η κυ­βέρνηση «έριξε την ευθύνη πάνω σε εξήντα αρι­στερούς που κατά τύχη συνέλαβε απ’ εδώ κι απ’ εκεί. Έτσι, τους εξήντα αυτούς αριστερούς που δεν είχανε ιδέα γι’ αυτή την καταστροφή, τους έκλεισε έναν προς έναν σε κελιά των στρατιωτικών φυλα­κών του Χαρμπιγιέ. Τότε ήμουν κι εγώ ένας από τους δήθεν κατηγορούμενους που κλείστηκαν σε μοναχικό κελί με την κατηγορία ότι κάψαμε και ρημάξαμε την Πόλη².

Ωστόσο η τουρκική κυβέρνηση δεν περιο­ρίστηκε μόνο στην ευθύνη των Τούρκων κομ­μουνιστών, αλλά έδωσε και προέκταση διασυν­δέοντας την υπόθεση και με επιδιώξεις του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος:

«Μόνο εξαιτίας συγκεκριμένων σκοπών της Κομινφόρμ και της Κομιντέρν έγιναν αντικείμε­νο επίθεσης οι Έλληνες υπήκοοί μας», ανέφερε μεταξύ άλλων ανακοίνωση της τουρκικής κυ­βέρνησης.

Κατά συνέπεια, η ίδια η Τουρκία, επίσημα, δεν διασύνδεσε το πογκρόμ με την ΕΟΚΑ και ούτε καν αναφέρθηκε στην ΕΟΚΑ και τις διακηρύξεις του Γρίβα. Αντίθετα, προσπάθησε να αξιοποιήσει τον αγώνα της ΕΟΚΑ και να παρουσιάσει όσα γίνο­νταν στην Κύπρο ως κομμουνιστικές ενέργειες κατά του τουρκικού στοιχείου στο νησί και απο­σκοπούσε στο να βρεθεί ακόμα μια αφορμή για να κτυπηθεί το αριστερό κίνημα στην Τουρκία.

Συμπερασματικά, μπορεί να λεχθεί ότι η τουρ­κική κυβέρνηση εκμεταλλεύθηκε την έναρξη της ένοπλης δράσης στην Κύπρο και προσπάθησε να αποκρούσει το στόχο της Ένωσης δημιουργώντας κλίμα φόβου για το μέλλον του ελληνισμού, προ­καλώντας το πογκρόμ.

Είναι όμως αξιοσημείωτη η επιμέλεια με την οποία η τουρκική κυβέρνηση δεν αναφέρεται επί­σημα στην ΕΟΚΑ, αλλά προσπαθεί να ενοχοποι­ήσει τους Κύπριους και Τούρκους κομμουνιστές.

Η Τουρκία χαράζει νέα πολιτική για την Κύπρο

Λίγο μετά την έναρξη της ένοπλης δράσης και εκμεταλλευόμενη πλήρως την ευκαιρία που της έδωσε η Βρετανία για ανάμειξη στο Κυπριακό, η Τουρκία επανακαθορίζει τους στόχους της. Από την πλήρη αδιαφορία στην οποία βρισκόταν άρχι­σε να διεκδικεί δυναμικά το δικαίωμά της να έχει λόγο στην Κύπρο. Η αντικατάσταση του Υπουργού Εξωτερικών Φουάτ Κιοπρουλού από τον Φατίν Ζορλού (μέχρι τότε Υπουργό Προεδρίας), που έγινε τον Ιούλιο του 1955, σηματοδότησε τη σκλήρυνση της τουρκικής γραμμής στο Κυπριακό.

Το έντονο, πλέον, ενδιαφέρον της Τουρκίας δι­αφαίνεται από την πρώτη ενέργεια του Ζορλού, ο οποίος συγκροτεί ειδική επιτροπή για τη μελέτη και τον καθορισμό της τουρκικής στρατηγικής στο Κυπριακό. Στόχοι της επιτροπής αυτής ήταν α) να αποδειχθεί με τεκμήρια ότι η Τουρκία έχει τα ίδια δικαιώματα με την Ελλάδα πάνω στην Κύπρο και β) να ενισχύσει με κάθε τρόπο τους Τουρκοκυπρί­ους για να έχει το έρεισμα να διεκδικεί επ’ ονόματί τους.

Οι εκθέσεις Νιχάτ Ερίμ

Το 1956 ο Τούρκος Πρωθυπουργός κάνει ακό­μα μια σημαντική κίνηση. Διορίζει τον καθηγητή Νιχάτ Ερίμ ως ειδικό σύμβουλό του για το Κυπρι­ακό. Προς τα τέλη του χρόνου ο Νιχάτ Ερίμ παρα­δίδει στην τουρκική κυβέρνηση δύο εκθέσεις για το Κυπριακό που περιλάμβαναν τους στόχους της Τουρκίας για την Κύπρο και τους τρόπους επίτευ­ξής τους.

Κύριο χαρακτηριστικό των εκθέσεων της 24ης Νοεμβρίου και 22ης Δεκεμβρίου ήταν ένα μα­κρόχρονο πρόγραμμα που θα δημιουργούσε στην Κύπρο τις προϋποθέσεις που θα επέτρεπαν στην Τουρκία να εφαρμόσει την πολιτική της αρκετά χρόνια μετά και να επιβάλει νέα δεδομένα με την τουρκική εισβολή του 1974.

Η τύχη των πρωταίτιων

Όταν τον Μάιο του 1960 η κυβέρνηση Με­ντερές ανατράπηκε με πραξικόπημα από τον στρατηγό Τζεμάλ Γκιουρσέλ, συνελήφθησαν 592 μέλη του Δημοκρατικού Κόμματος, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο ίδιος ο Μεντερές, ο τότε Πρόεδρος της χώρας Μαχμούτ Τζελάλ Μπαγιάρ, ο πρώην Υπουργός Εξωτερικών Μεχμέτ Φου­άτ Κιοπρουλού, ο Υπουργός Εξωτερικών Φατίν Ρουστού Ζορλού, ο Υπουργός Εσωτερικών Ναμίκ Γκεντίκ, ο Υπουργός Άμυνας Ετχέμ Μεντερές και ο κυβερνήτης της Κων/πολης Φαχρεττίν Κερίμ Γκιοκάι. Κάποιοι από αυτούς δικάστηκαν και για τα Σεπτεμβριανά.

Ο Γκεντίκ αυτοκτόνησε λίγο αργότερα, μετά την επικράτηση του πραξικοπήματος. Οι Μπαγιάρ και Ετχέμ Μεντερές δεν δικάστηκαν καθόλου για τη συμμετοχή τους στη διοργάνωση του πογκρόμ, ενώ ο Κιοπρουλού αθωώθηκε. Ο Γκιοκάι απλώς στερήθηκε των πολιτικών του δικαιωμάτων. Ένο­χοι ευρέθησαν μόνον οι Μεντερές και Ζορλού, γι’ αυτό και καταδικάστηκαν σε φυλάκιση 6 ετών. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι για άλλη, πολύ πιο ασήμαντη υπόθεση, αυτή της καταχρήσεως κε­φαλαίων, ο Μεντερές καταδικάστηκε σε φυλάκιση 14 ετών και 2 μηνών. Αν και οι Αντνάν Μεντερές και Ζορλού καταδικάστηκαν στην εσχάτη των ποι­νών και απαγχονίστηκαν στην νήσο Ιμραλί, τον Σεπτέμβριο του 1961, εκείνο που εβάρυνε στη θανατική καταδίκη τους ήταν οι κατηγορίες για παραβίαση του Τουρκικού Συντάγματος.

Οι Τούρκοι πρόξενοι της Θεσσαλονίκης, ο θυ­ρωρός του Προξενείου που τοποθέτησε τη βόμ­βα και ο φοιτητής Οκτάι Εγκίν που μετέφερε τη βόμβα στη Θεσσαλονίκη αθωώθηκαν. Ο Εγκίν αρ­γότερα διορίστηκε Γενικός Διευθυντής Κρατικής Ασφαλείας και αργότερα Νομάρχης στη Νεάπολη (Nevşehir) της Καππαδοκίας.

Ο πρόεδρος του Σωματείου «Η Κύπρος είναι Τουρκική», Χικμέτ Μπιλ, κατέθεσε στο δικαστή­ριο ως μάρτυρας κατηγορίας. Αργότερα απεστάλη από την τουρκική κυβέρνηση ως ακόλουθος Τύ­που στην τουρκική πρεσβεία στη Βηρυτό.

1 Βλ. Νεοκλή Σαρρή «Η άλλη πλευρά» και Αχμέτ Αν «Πως το κυπριακό μετατράπηκε σε εθνική υπόθεση της Τουρκίας».

2 Στο ίδιο.