Σπύρος Παπαβασιλείου: Η λήθη δεν είναι λύση

Συναντήσεις/ Ορίζοντας

Σπύρος Παπαβασιλείου: Η λήθη δεν είναι λύση

Ο Αντώνης Γεωργίου συναντά τον Σπύρο Παπαβασιλείου και μιλάνε για το ντοκιμαντέρ Εφτά αδέλφια περιμένουν  το οποίο σκηνοθέτησε μαζί  με τον Χριστόφορο Φραντζή και το οποίο παρουσιάζεται στο  Θέατρο Ριάλτο στις 9 Μαρτίου 2023

Στόχος μας ήταν να επικεντρωθούμε στον άνθρωπο Κυριάκο

Πείτε μας λίγα λόγια για την υπόθεση της ταινίας σας. Γιατί επιλέξατε αυτό το θέμα για να ασχοληθείτε;

To ντοκιμαντέρ αφηγείται την ιστορία του Κυριάκου Φραντζή, αγνοούμενου από την εισβολή του 1974. Μέσα από τις προσωπικές ιστορίες των εφτά αδελφιών του, καθώς και τις μαρτυρίες συμπολεμιστών του, προσπαθούμε να πλέξουμε μια εικόνα για το ποιος ήταν ο Κυριάκος και το πώς η απουσία του πονάει μέχρι σήμερα την οικογένειά του.

Η αλήθεια είναι πως όταν ξεκινήσαμε τα γυρίσματα, στόχος μας ήταν μια απλή καταγραφή της ιστορίας του Κυριάκου, προορισμένη κυρίως για τα προσωπικά αρχεία της οικογένειάς του. Δεν είχαμε ιδιαίτερες βλέψεις για προβολή, εξ ου και κάποια τεχνικά προβλήματα που υπάρχουν στις καταγραφές μας. Όμως, οι μαρτυρίες που καταγράψαμε ήταν έντονες και σημαντικές, και η θέληση της οικογένειας να μοιραστεί αυτή την ιστορία ήταν ισχυρή.

Βρίσκω ενδιαφέρουσα τη διασταύρωση της πραγματικότητας με την υποκειμενικότητα του δημιουργού, ειδικά σε πιο πολιτικά ντοκιμαντέρ

Πώς γυρίζεται ένα τόσο «βαθιά προσωπικό ντοκιμαντέρ»; Τι προσπαθήσετε να αποφύγετε και που εστιάσετε; 

Κομβικός ήταν ο ρόλος του Χριστόφορου, θεωρώ, που είναι και συνδημιουργός του ντοκιμαντέρ. Ως ανιψιός του Κυριάκου, μπόρεσε να εμπνεύσει την εμπιστοσύνη που έδειξε η οικογένειά του προς την προσπάθειά μας. Η εμπιστοσύνη είναι ίσως ο πιο σημαντικός παράγοντας για ένα «προσωπικό» ντοκιμαντέρ.

Προσπαθήσαμε συνειδητά να μην εστιάσουμε στις ευρύτερες πολιτικές αιτίες που οδήγησαν στην εισβολή του 1974. Στόχος μας ήταν να επικεντρωθούμε στον άνθρωπο Κυριάκο. Αναπόφευκτα, όμως, οι πολιτικές διαστάσεις της τραγωδίας δεν κρύβονται. Οι μαρτυρίες που καταγράψαμε υπονοούν, ή ακόμα και κατηγορούν ευθέως, τους πραξικοπηματίες που οδήγησαν τον διχασμό και πόνο της χώρας στην κορύφωσή τους με την τουρκική εισβολή του 1974.

Ένας από τους αδελφούς του, ο Σωφρόνης Φραντζής, αναφέρει πως επιλέγει συνειδητά να μην χρησιμοποιεί τη λέξη «μίσος» όταν σκέφτεται τους υπαίτιους του 1974. Θέλει μόνο να «λάμψει η αλήθεια»

Αυτό το τραύμα που βιώσαν και βιώνουν οι οικογένειες των αγνοούμενων μπορεί με κάποιο τρόπο (και ποιον) να απαλυνθεί; «Βοηθάνε» τέτοια ντοκιμαντέρ;

Η θέληση, και η γενναιότητα θα πρόσθετα, της οικογένειας του Κυριάκου να μοιραστεί την ιστορία του προς το κοινό δείχνει πως το να μοιραζόμαστε τα βιώματά μας, ειδικά όταν υπάρχουν κοινωνικές προεκτάσεις, έχει σημασία. Το σίγουρο είναι πως η λήθη δεν είναι λύση. Οποιοσδήποτε ψυχολόγος θα συμφωνούσε πως πρέπει να αναγνωρίσει κανείς έναν πόνο ή πρόβλημα που υπάρχει μέσα του για να μπορέσει να το λύσει. Αυτό ισχύει σίγουρα και για το συλλογικό τραύμα που βιώνουμε ως πολίτες σε μια χώρα πολιτικά διχασμένη. Αν δεν αναγνωρίσουμε πόσο βαρύς είναι ο πόνος των ανθρώπων που έχουν χάσει τους δικούς τους μέσα από την παράλογη λογική της σύγκρουσης και της διχόνοιας, πώς μπορούμε να νιώσουμε κάθαρση ως τόπος; Πώς μπορούμε να βεβαιωθούμε πως δεν θα επαναληφθούν τέτοια συμβάντα;

Το κυπριακό κράτος/ η κυπριακή κοινωνία πώς σταθήκανε απέναντι σε αυτό θέμα;

Νιώθω πως δεν μπορώ να μεταφέρω επαρκώς τον πόνο που νιώθει η οικογένεια του Κυριάκου γύρω από αυτό το θέμα. Δεν θέλω να μιλήσω εκ μέρους της, αλλά ίσως μπορώ να εκφράσω κάποιες σκέψεις ως παρατηρητής, ως τρίτος, ως κάποιος με τον οποίο μοιράστηκαν τον πόνο τους.  Πιστεύω πως από μικροί στην κυπριακή κοινωνία μαθαίνουμε την ιστορία μας με την ίδια λογική της σύγκρουσης και της διχόνοιας που δημιούργησε το κυπριακό πρόβλημα. Αυτό συμβαίνει και με οργανωμένους τρόπους, όπως το σύστημα παιδείας του κράτους. Χειρότερο ακόμη είναι ότι αυτός ο πόνος της σύγκρουσης εργαλειοποιείται για πολιτικό συμφέρον, σε πολλές περιπτώσεις από τα ίδια άτομα που ήταν εμπλεκόμενα ή υποστήριζαν τη βία που οδήγησε στην καταστροφή του 1974. Δυστυχώς, υπάρχει μεγάλη μερίδα της κοινωνίας που είναι επενδυμένη σε μια λογική μίσους, ακόμα και στην καθημερινότητά της. Για αυτά τα άτομα, το μίσος είναι ο πιο εύκολος τρόπος να νιώσουν καλύτερα, μειώνοντας τον άλλο στα μάτια τους ώστε να τον δουν ως λιγότερο από άνθρωπο.

Μου έκανε εντύπωση, αντίθετα, η ανθρωπιά με την οποία αντιμετωπίζει η οικογένεια Φραντζή τον χαμό του Κυριάκου. Ένας από τους αδελφούς του, ο Σωφρόνης Φραντζής, αναφέρει πως επιλέγει συνειδητά να μην χρησιμοποιεί τη λέξη «μίσος» όταν σκέφτεται τους υπαίτιους του 1974. Θέλει μόνο να «λάμψει η αλήθεια», όπως χαρακτηριστικά λέει, για το ποιος ήταν και γιατί χάθηκε ο Κυριάκος, γιατί χάθηκαν τόσοι στο τάγμα του και στα γεγονότα του 1974, και να δει ο κόσμος ένα-ένα ποια ήταν τα ονόματα και οι ιστορίες τους. Αυτά τα λόγια δεν διέπονται από μίσος, αλλά από έναν διακαή πόθο για αλήθεια και την κάθαρση που αυτή φέρνει.

Ασχολείστε γενικότερα με τα ντοκιμαντέρ; Γιατί σας ενδιαφέρει αυτό το είδος ταινίας;

Ανέκαθεν με ενδιέφεραν τα ντοκιμαντέρ, από την περίοδο των σπουδών μου στη σχολή κινηματογράφου. Βρίσκω ενδιαφέρουσα τη διασταύρωση της πραγματικότητας με την υποκειμενικότητα του δημιουργού, ειδικά σε πιο πολιτικά ντοκιμαντέρ. Όταν είναι πιο προσωπικά, μου αρέσει η ικανότητα τους να ξαφνιάζουν. Στα αγγλικά υπάρχει η φράση «Truth is stranger than fiction». Και ισχύει απόλυτα, πως όντως η πραγματικότητα πολλές φορές είναι πιο παράξενη, απρόοπτη και γεμάτη νόημα από ένα ευρηματικό μυθιστόρημα.

Η εμπιστοσύνη είναι ο πιο σημαντικός παράγοντας για ένα «προσωπικό» ντοκιμαντέρ

Τι είναι για σας το «καλό» ντοκιμαντέρ; Να είναι αιχμηρό και με θέση; Αντικειμενικό; Πόσο αντικειμενικό μπορεί/πρέπει να είναι το όποιο ντοκιμαντέρ;

Ένα καλό ντοκιμαντέρ πρέπει να σου δίνει μια οπτική διαφορετική, με την οποία να μπορείς να προσεγγίζεις τον κόσμο αλλιώς. Να το θεωρείς σημείο αναφοράς στο ποιος είσαι ως άνθρωπος και στο τι πρεσβεύεις.

Με προβληματίζει πολλές φορές ο όρος «αντικειμενικότητα», γιατί υπονοεί μια απόλυτη πανανθρώπινη βλέψη των πραγμάτων, κάτι που δεν ισχύει. Είναι σημαντικό να αναγνωρίζουμε ως αφετηρία την υποκειμενικότητα του εκάστοτε δημιουργού, είτε είναι σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ, είτε δημοσιογράφος, είτε ερευνητής που γράφει ένα ιστορικό βιβλίο… Πιστεύω, όμως, πως σε αυτές τις κατηγορίες επαγγελμάτων, όπου το «υλικό» με το οποίο δουλεύει κανείς είναι η πραγματικότητα, πρέπει ο δημιουργός να πασχίζει να κτίζει εμπιστοσύνη με τον θεατή/αναγνώστη, και ο τρόπος που μπορεί να το κάνει αυτό είναι δείχνοντας ευαισθησία στο τι θεωρείται αλήθεια στο πλαίσιο που τον αφορά. Φυσικά, αυτό γεννά το ερώτημα του τι θεωρείται αλήθεια, αλλά αυτή είναι η σισύφεια προσπάθεια στην οποία όλοι, δημιουργοί και θεατές, συμμετέχουμε.

Πάντως ο Χριστόφορος κι εγώ έχουμε ήσυχη τη συνείδησή μας πως, στο ντοκιμαντέρ που δημιουργήσαμε, η προσέγγισή μας ήταν καλοπροαίρετη, ειλικρινής, και ανθρώπινη.

Θέατρο Ριάλτο

9 Μαρτίου 2023, 20:30

Σκηνοθεσία, κινηματογράφηση, μοντάζ: Σπύρος Παπαβασιλείου και Χριστόφορος Φραντζής

Μουσική: Αχιλλέας Ιωάννου