Τελικά ποιος ευθύνεται για την καινοτομία;

Το κράτος δεν είναι πολύ καλό στο να επιλέγει τους νικητές. Η σημασία του κράτους, έλεγε ένα άρθρο του 2012 στον Economist, είναι απλά να αναβαθμίσει την παιδεία, καθαροί κανόνες και πλαίσιο για να κάνουν παιχνίδι οι επιχειρήσεις. Τα υπόλοιπα, ας τα αφήσει… στους επαναστάτες!(1)

Του Λέανδρου Σαββίδη

Η αναδιάρθρωση της κυπριακής οικονομίας μετά το κούρεμα του 2013 έφερε στην επιφάνεια μια ρητορεία από πλευράς της κυβερνητικής παράταξης περί της προώθησης της καινοτομίας μέσω των ξένων επενδύσεων και της επιχειρηματικότητας. Το κράτος , σύμφωνα με το μύθο που κατασκευάστηκε, είναι υδροκίνητο και δεν μπορεί να ανταγωνιστεί το υψηλό ρίσκο που παίρνουν οι οραματιστές επενδυτές και τη δυναμική του ιδιωτικού τομέα. Το βάρος πρέπει να πέσει στην έρευνα, την επιστήμη και την καινοτομία μέσω της κατακρεούργησης και ιδιωτικοποίησης της παιδείας. Το κράτος δεν μπορεί να κάνει τον επιχειρηματία.

Αυτό το αφήγημα δεν είναι κυπριακή πρωτοτυπία. Σε όλες τις καπιταλιστικές οικονομίες της Δύσης που επηρεάστηκαν από τη συστημική κρίση, η ιδεολογία που καλλιεργήθηκε δεν φαίνεται να συνάδει με τα αποτελέσματα διάφορων ερευνών σε σχέση με την καινοτομία και την τεχνολογική πρόοδο. 
Σε παραδοσιακές καπιταλιστικές χώρες, όπως είναι η Αγγλία για παράδειγμα, προγράμματα όπως το κρατικό Catapult (2) φιλοδοξούν να δημιουργήσουν επιχειρηματικά δίκτυα δραστηριότητας για παραγωγή υψηλής ποιότητας προϊόντων, λόγω αδυναμίας να ανταγωνιστούν χώρες με εξαιρετικά χαμηλό εργατικό κόστος. Στην Αμερική ένας από τους πιο δημοφιλείς καπιταλιστές, ο εμφανιζόμενος ως οραματιστής Elon Musk, χρησιμοποιεί κυβερνητικό χρήμα (3), έχοντας κτίσει περίτεχνα το επικοινωνιακό του προφίλ μέσω μιας σειράς από οράματα για το μέλλον της τεχνολογίας και της ανθρωπότητας, όπως για παράδειγμα την «εμμονή» του για αποικιοποίηση του πλανήτη Άρη αλλά και για τις ηλιακές τεχνολογίες.

Έτσι χτίζεται το αφήγημα: το επιχειρείν δημιουργεί τον πλούτο, το κεφάλαιο δίνει τη δυνατότητα να δημιουργηθούν θέσεις εργασίας και άρα να υπάρξει καινοτομία για αναβάθμιση του βιοτικού επιπέδου όλων. Το κράτος δεν μπορεί να ανταγωνιστεί, συχνά παρουσιάζεται ως μια δύναμη η οποία είναι στάσιμη, γραφειοκρατική και άρα που καταναλώνει παρά να παράγει πλούτο. Έτσι δημιουργήθηκαν και τα διάφορα success stories, με την αμερικανική Silicon Valley να είναι το πρώτο επιχείρημα που ρίχνεται στο τραπέζι συζητήσεων για το τι πρέπει να κάνουν και οι άλλες χώρες. Να κάνει η κάθε χώρα τη δική της Silicon Valley.

Τον μύθο αυτό προσπάθησε να σπάσει με το βιβλίο της για «το επιχειρηματικό κράτος» (4) η καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο του Σάσεξ της Αγγλίας, Marianna Mazzucato. Σε μια περίοδο που η σοσιαλδημοκρατία (ο πολιτικός αντιπρόσωπος μέχρι σήμερα του κεϋνσιανισμού) συρρικνώθηκε από την αδυναμία της να προτάξει ενισχυτικά επιχειρήματα για την καπιταλιστική κρίση, το βιβλίο της έρχεται να δώσει μια απάντηση στην ιδεολογία, όπως την χαρακτηρίζει, των περικοπών μεταξύ Κέυνς και Σούμπετερ. Μια απάντηση δηλαδή μεταξύ της αποδοχής παρεμβατικότητας του κράτους στην οικονομία και του θεωρητικού της καινοτομίας. Παράλληλα, αποκαλύπτει με ενδιαφέρον τρόπο κάποιους μύθους που κτίστηκαν από οπαδούς της ελεύθερης αγοράς.

Ποιος πληρώνει για την καινοτομία; Ποιος δηλαδή είναι αυτός που παρεμβαίνει ή παράγει την καινοτομία; Ο στόχος της παιδείας είναι δημιουργήσει στρατιές νέων επιστημόνων που θα παραμείνουν αρκετά «τρελοί και πεινασμένοι για επιτυχία», όπως είχε πει στην εμβληματική ομιλία του στο πανεπιστήμιο του Στάνφορντ ο ιδρυτής της Apple, Steve Jobs. Αυτό που ξέχασε να πει είναι πως πολλές από τις μεγάλες καινοτομίες του 20ού και 21ου αιώνα έγιναν με επενδύσεις από το κράτος, με λεφτά των φορολογούμενων πολιτών. Το κράτος έκανε τη δουλειά για την οποία οι κεφαλαιοκράτες δεν μπορούσαν να ρισκάρουν, όχι μόνο παρεμβαίνοντας για να μαζέψει τα τοξικά απόβλητα από τα εργοστάσια, αλλά και για καινοτομίες που γνωρίζουμε σήμερα ως ιδιωτικές πρωτοβουλίες.

Το ίντερνετ, για παράδειγμα, αναδείχθηκε, όπως έδειξε μια έρευνα, μέσα από μια μικρή ερευνητική ομάδα του στρατού (Defense Department netork project ARPANET), ενώνοντας πολλούς υπολογιστές, ανθρώπους και ερευνητικά πεδία μέσα στις Η.Π.Α. (5). Η γνωστή περιοχή ως Silicon Valley δεν θα υπήρχε χωρίς την εκμετάλλευση πολλών στρατιωτικών ερευνητικών προγραμμάτων που αναπτύχθηκαν στα πλαίσια του Ψυχρού Πολέμου (6). Υπηρεσίες του κράτους των Η.Π.Α. όπως η DARPA ευθύνονται για πειραματικά προγράμματα και νέες τεχνολογίες που δεν τολμάει κανείς «νέος και τρελός επιχειρηματίας» να ρισκάρει.

Η κ. Mazzucato χρησιμοποιεί περίτεχνα στο βιβλίο της την περίπτωση στης Apple, μιας από τις μεγαλύτερες εταιρείες στον κόσμο. Στη μετάβαση της εταιρείας στις αρχές του 2000 από εταιρεία προσωπικών υπολογιστών σε κατασκευαστή ηλεκτρικών συσκευών με έμφαση στα λογισμικά, η Apple εκμεταλλεύτηκε μια σειρά από βοήθειες από το κράτος. Για παράδειγμα, για την καινοτομία στα προϊόντα iOS (ipods, iphones, ipads) είχε πρόσβαση σε χρηματοδοτήσεις στα αρχικά στάδια, πρόσβαση σε τεχνολογίες, οι οποίες αναπτύχθηκαν μέσα από μεγάλα κυβερνητικά ερευνητικά προγράμματα, το στρατιωτικό-εκπειδευτικό σύμπλεγμα. Επίσης δημιουργία καναλιών και ευνοϊκά μέτρα όσον αφορά τις συναλλαγές, τα εμπορεύματα και τη φορολογία για να παραμείνει ανταγωνιστική η εταιρεία σε μια περίοδο που οι παγκόσμιες συνθήκες δεν θα το επέτρεπαν σε αμερικανική εταιρεία χωρίς βοήθεια.

Υπολογίζοντας συγκεκριμένα τεχνολογίες, η Apple χρησιμοποίησε, μεταξύ άλλων, τεχνολογίες όπως DRAM (dynamic random access memory), GPS – SIRI (global positioning system) και LCD (liquid crystal display). Η γνωστή τεχνολογία SIRI (αρχικά SRI – Stanford Research Institute) για παράδειγμα, δημιουργήθηκε από το πανεπιστήμιο του Στάνφορντ το 2000 μετά από παρέμβαση της DARPA και χρηματοδότηση από τον προϋπολογισμό του κράτους, με σκοπό την καθοδήγηση μέσω εικονικού βοηθού για στρατιωτικό προσωπικό. Χρησιμοποιήθηκε επίσης για το συντονισμό του προγράμματος CALO (cognitive assistance learning organizer) από ερευνητικές ομάδες 20 πανεπιστημίων για τη δημιουργία αναγκαίας τεχνολογικής βάσης. Η τεχνολογία είχε αγοραστεί από την Apple το 2010 για ένα ποσό που δεν έχει αποκαλυφθεί μέχρι στιγμής.

Το ενδιαφέρον στην περίπτωση της καινοτομίας βεβαίως, είναι πως όλοι αυτοί οι μύθοι σπάζουν μόνο κοιτάζοντας μελέτες που αποδεικνύουν την παρέμβαση τους κράτους και τη σημασία του στην οικονομική υποστήριξη της καινοτομίας με πόρους και υποδομές. Αυτό γίνεται την ίδια στιγμή που οι επενδυτές προτιμούν τα χρηματοπιστωτικά προϊόντα για υψηλότερη κερδοφορία με λιγότερο ρίσκο (7). Αυτό, χωρίς καν να λαμβάνει υπόψιν και να μην θεωρεί απαραίτητα την εργασία ως τον κύριο παράγοντα αύξησης του πλούτου, συμπεριλαμβανομένου και της εργασίας που είναι ενσωματωμένη στην ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας.

Πώς μεταφράζεται όλο αυτό πολιτικά; Η κ. Mazzucato δεν απευθύνεται στους εργάτες και σε εργατικούς πολιτικούς φορείς για την αλλαγή οικονομικού παραδείγματος, αλλά προσπαθεί μέσα από το πόνημά της να πείσει τους επιχειρηματικούς ομίλους και τους προοδευτικούς πολιτικούς για τη σημασία αναδιάρθρωσης του υπάρχοντος συστήματος. Το νεοφιλελεύθερο κράτος, παρά τη ρητορεία για λιγότερο κράτος, είναι στην πραγματικότητα από τα πιο παρεμβατικά και μάλιστα αρκετά σχεδιασμένα, αλλά προς όφελος του καπιταλιστικού κέρδους. Η λύση που προτείνει είναι αυτή η πραγματικότητα να μεταφερθεί σε ευρύτερο κοινό και να μεταφραστεί σε πολιτική, έτσι ώστε τα χρέη των κρατών να μην λύνονται με περικοπές (που μεγάλωσαν έτσι κι αλλιώς από τη διάσωση των τραπεζών από το κράτος (8). Το κράτος, όπως λέει, πρέπει να σταθεί στο ύψος του και να διεκδικήσει από τα κέρδη των εταιρειών που χρησιμοποιούν τεχνολογίες και καινοτομία, όπου έχει συμμετοχή.

Η έλλειψη διορατικότητας για την αναπαραγωγή του συστήματος είναι χαρακτηριστική αντίφαση του συστήματος που είδαμε και σε προηγούμενες ιστορικές συγκυρίες, διότι οι κεφαλαιοκράτες δεν είναι ένας ενιαίος φορέας. Στην πραγματικότητα, παρά το συμφέρον να δουν πέραν των στενών τους συμφερόντων, όπως αναφέρει ουσιαστικά και η πρόταση Βαρουφάκη (9), οι ίδιοι είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα θυσιάζουν το πολιτικό οικοδόμημα της αστικής δημοκρατίας δίνοντας έτσι χώρο στα ακροδεξιά και φασιστικά κόμματα για πολιτική διαχείριση της καπιταλιστικής κρίσης.

Μέσα στη δυστοκία των διαφόρων άλλων προτάσεων που δεν φαίνεται να είναι ικανές για ουσιαστικές αναδιαρθρώσεις του συστήματος μέχρι στιγμής, η πρόταση της κ. Mazzucato για προσήλωση στην καινοτομία με μεγάλα αναπτυξιακά έργα είναι ενδιαφέρουσα τόσο για τα στοιχεία που παραθέτει όσο και για τα αδιέξοδα του κυρίαρχου πολιτικού αφηγήματος. Η προσπάθειά της βρίσκει σιγά σιγά έδαφος μέσα σε κόμματα από διάφορες αφετηρίες, από κέντρο-αριστερά και κέντρο-δεξιά κυρίως.

Βλέποντας λοιπόν πέραν του κυρίαρχου αφηγήματος περί καινοτομίας και επιχειρηματικότητας, θα μπορούσαμε να πούμε πως η ρητορεία περί καινοτομίας επιστρατεύεται για επίθεση του μεγάλου κεφαλαίου στον κόσμο της εργασίας. Σπάζοντας τους μύθους περί δυναμισμού και ρίσκου των επιχειρηματιών και αντιλαμβανόμενοι τον κεντρικό χαρακτήρα της εργασίας (άρα και των εργασιακών δικαιωμάτων) στην παραπέρα ανάπτυξη της τεχνολογίας και της παραγωγής, δημιουργούνται δύο εύλογα ερωτήματα:

Δεν υπάρχει καλύτερη λύση από το να προσπαθούμε να πείσουμε τους καπιταλιστές να σώσουν το σύστημά τους; Για ποιο λόγο θεωρούμε τις καπιταλιστικές δομές και το κράτος τους ως πρόοδο και όχι ως αντίδραση σε μια άλλη κοινωνική οργάνωση που είναι σήμερα υλικά εφικτή και μπορεί να πάρει μπροστά την κοινωνία;

Σημειώσεις

1 Economist, 21 April 2012, The Third industrial revolution, http://www.economist.com/node/21553017
2 Government commits further investment to innovation, 13 August 2013, Department for Business, Innovation & Skills, The Rt Hon Dr Vince Cable and Technology Strategy Board, https://www.gov.uk/government/news/government-commits-further-investment-to-innovation
3 LATimes, 30 May 2015, Elon Musk’s growing empire is fueled by $4.9 billion in government subsidies,
http://www.latimes.com/business/la-fi-hy-musk-subsidies-20150531-story.html
4 Mazzucato, M. (2014) The entrepreneurial state, London: Anthem Press.
5 Abbate, J. (1999) Inventing the internet, Cambridge, MA: MIT press
6 Leslie, SW. (2000) The biggest ‘Angel’ of them all: the military and the making of Silicon Valley, Stanford, CA: Stanford University Press
7 Lapavitsas, C. (2014) Profiting without producing, London: Verso.
8 Alessandri and Haldane, November 2009, Speech at the Bank of England, Banking on the state, http://www.bankofengland.co.uk/archive/Documents/historicpubs/speeches/2009/speech409.pdf
9 Γιάννης Βαρουφάκης, Δεκέμβρης 2015, Ο καπιταλισμός θα εξοντώσει την δημοκρατία – εαν δεν μιλήσουμε, https://www.ted.com/talks/yanis_varoufakis_capitalism_will_eat_democracy_unless_we_speak_up?language=en