Το άνοιγμα του Φακέλου της Κύπρου και γιατί δεν τιμωρήθηκε κανένας – Μέρος 1ο

Του
Μιχάλη Μιχαήλ

 

Είναι πολλοί που συγχέουν το άνοιγμα του Φακέλου της Κύπρου με την απόδοση τιμωρίας. Κι έτσι έχουν την εντύπωση ότι επειδή δεν αποδόθηκαν τιμωρίες, δεν άνοιξε ο φάκελος.

Όμως έχουν λάθος, διότι το φάκελος έχει ανοίξει στην Ελλάδα και στην Κύπρο και έχουν εκδοθεί και πορίσματα.

Ήδη στην ιστοσελίδα της Βουλής των Αντιπροσώπων είναι αναρτημένο το Πόρισμα για το Φάκελο της Κύπρου της Κυπριακής Βουλής, καθώς και οι 8 τόμοι των πρακτικών της «Ερευνητικής των πραγμάτων Επιτροπής για το Φάκελο της Κύπρου». Η Επιτροπή της Βουλής των Ελλήνων λειτούργησε από τον Φεβρουάριο του 1986 έως τον Μάρτιο του 1988. Η Επιτροπή εξέτασε, με κλητεύσεις και μαρτυρικές καταθέσεις, όλους όσοι ενεπλάκησαν έμμεσα ή συμμετείχαν άμεσα στο προδοτικό και καταστροφικό πραξικόπημα κατά του Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄ και αυτούς των οποίων η δράση συνδέθηκε με τα γεγονότα της τουρκικής εισβολής που ακολούθησε.

Ωστόσο, το ελλιπές της υπόθεσης αυτής είναι το ότι δεν κατέληξε σε κοινό πόρισμα και ως εκ τούτου, τόσο το πόρισμα της πλειοψηφίας όσο και οι επιμέρους απόψεις της μείζονος και ελάσσονος αντιπολίτευσης, καθώς και ανεξάρτητων βουλευτών, κατατέθηκαν στην Ολομέλεια της Βουλής των Ελλήνων την 31η Οκτωβρίου 1988 χωρίς να συζητηθούν και να ψηφιστούν.

Στον πρόλογο του 1ου τόμου αναγράφονται και τα εξής σημαντικά, για όσους θα διαβάσουν τις καταθέσεις που έδωσαν οι εμπλεκόμενοι: «Οι απαντήσεις και οι τοποθετήσεις που καταγράφηκαν αποτελούν προφανώς αυστηρά προσωπικές απόψεις του καθενός, είτε αυτές αφορούν προσωπικές του ευθύνες είτε αφορούν ευθύνες που ενδεχομένως αυθαίρετα, λανθασμένα ή ίσως και κακόβουλα καταλογίζονται σε άλλα πρόσωπα και τρίτες χώρες, ή και ακόμη, προκειμένου για ανθρώπους που αποδεδειγμένα φέρουν το κύριο βάρος του εθνικού άγους του 1974, αποτελούν εμφανέστατη προσπάθεια να αποσείσουν μέρος από τις ασήκωτες ιστορικές τους ευθύνες. Οι μαρτυρίες εξάλλου καταγράφηκαν, αφού μεσολάβησαν δώδεκα και πλέον χρόνια από την τραγωδία του 1974 και πολλοί από τους μάρτυρες είχαν έννομο συμφέρον στην όλη διαδικασία λόγω της προσωπικής τους εμπλοκής. Πρόκειται για ένα υλικό που δεν τέθηκε ποτέ στη βάσανο της τελικής απόδοσης ευθυνών. Ωστόσο, όσο και να ελέγχονται πολλές καταθέσεις ως μη αξιόπιστες ή να χαρακτηρίζονται από την προσπάθεια απόκρυψης στοιχείων ή την κραυγαλέα απόπειρα δικαιολόγησης πράξεων και στάσεων, αποδίδουν με τρόπο απολύτως ουσιαστικό τις ολέθριες συνέπειες που είχαν οι παρεμβάσεις και επεμβάσεις του καθεστώτος της επτάχρονης στρατιωτικής δικτατορίας της Ελλάδας στα εσωτερικά της Κυπριακής Δημοκρατίας, που υπονόμευσαν πολλαπλά τις σχέσεις των δύο κρατών και αποσάθρωσαν εκ των έσω την αμυντική ικανότητα της Κύπρου. Καταδεικνύουν επίσης την καταστροφή που επιφέρει η κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος και η αντιποίηση πολιτικής αρχής από φορείς όπως ο στρατός, που έχει ως αποκλειστική αποστολή την εθνική άμυνα και όχι την άσκηση πολιτικού ρόλου»1.

Γιατί δεν υπήρξαν διώξεις

Στην εισαγωγή του 1ου τόμου γίνονται αναφορές στο γιατί δεν έγιναν διώξεις. Οι λόγοι που παρατίθενται παρουσιάζουν ενδιαφέρον, άσχετα με το αν συμφωνεί κάποιος ή όχι με τους λόγους που προβλήθηκαν.

Σύμφωνα με την κατάθεση του Ευάγγελου Αβέρωφ, Υπουργού Εθνικής Αμύνης από τις 24 Ιουλίου 1974 έως και τον Οκτώβριο 1981, στην Εξεταστική Επιτροπή του Φακέλου της Κύπρου τον Μάιο του 1987, «[…] ο κύριος λόγος για τον οποίον δεν χωράνε διώξεις είναι διότι γνωρίζουμε τον υπεύθυνο. Είναι καταδικασμένος σε ισόβια». «[…] Ο υπεύθυνος γι’ αυτή τη δουλειά είναι ένας. Οι άλλοι εις μεν τα ανώτατα κλιμάκια καλύφθησαν, λόγω εντόνου προσωπικότητος αυτού του ενός, εις δε τα παρακάτω κλιμάκια ο στρατός, δυστυχώς, έχει συνηθίσει να υπακούει τον ανώτερο2. Και δεν νομίζω ότι μπορούμε να θεωρήσουμε υπευθύνους ούτε καν τους εκτελεστάς»3.

Υπενθυμίζουμε ότι και στην Κύπρο έγινε επίκληση ακριβώς της ίδιας δικαιολογίας, π.χ. για τους 22 καταδρομείς που επιτέθηκαν στο Προεδρικό Μέγαρο ή για άλλες παρόμοιες περιπτώσεις.

 

Μη δίωξη με απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου

Στο ίδιο κείμενο διαβάζουμε: «Η αιτιολόγηση της αναστολής των ποινικών διώξεων για την τραγωδία της Κύπρου αποτυπώθηκε στις πράξεις 44 και 45 του Υπουργικού Συμβουλίου της 7ης Μαρτίου 1975 και ήταν σαφής. Τόσο ο Υπουργός Δικαιοσύνης όσο και ο Υπουργός Εθνικής Αμύνης είχαν ο καθένας το δικαίωμα «να αναβάλει την έναρξη ή να αναστείλει την αρξαμένη ποινική δίωξη επί εγκλημάτων ως και εκείνων εξ ων δύνανται να διαταράξουν τις διεθνείς σχέσεις του Κράτους4, βάσει των σχετικών διατάξεων του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας.

Όλες οι αποφάσεις αναστολής των διώξεων βασίζονταν σε μια διασταλτική ερμηνεία της απόφασης 45 του 1975 που προαναφέρθηκε: “Ἔχοντας ὑπ’ ὄψιν τήν ὑπ’ ἀριθ. 45 ἀπό 7 Μαρτίου 1975 πρᾶξιν τοῦ Ὑπουργικοῦ Συμβουλίου ἐν συνδυασμῷ πρός τήν εἰς ἥναὕτη ἀναφέρεται ταυτόχρονον εἰσήγησιν ἠμῶν, ἐξ ὧν προκύπτει ὅτι διά τῆς προμνησθείσης πράξεως τοῦ Ὑπουργικοῦ Συμβουλίου παρεσχέθη ἡμῖν τό δικαίωμα τῆς ἀναστολῆς ἐνάρξεως ποινικῆς διώξεως ἀξιοποίνων πράξεων ἀναφερομένων εἰς τό πραξικόπημα τῆς Κύπρου καί τήν ἀνατροπήν τοῦ Προέδρου τῆς Κυπριακῆς Δημοκρατίας Ἀρχιεπισκόπου Μακαρίου ἐπί τῷ λόγῳ ὅτι διά τῆς ἀνακριτικῆς ἐρεύνης τῶν ὑποθέσεων αὐτών καί τῆς ἐκδικάσεώς των, εἶναι δυνατόν νά διαταραχθοῦν αἱ διεθνεῖς σχέσεις τῆς Ἑλλάδος μετ’ ἄλλων Κρατῶν”5. Το εν λόγω εδάφιο παρουσιάζεται αυτούσιο σε όλες τις αποφάσεις αναστολής που εκδόθηκαν από τον αρμόδιο Υπουργό Εθνικής Αμύνης Ευ. Αβέρωφ»6.

Η στρατιωτική ηγεσία δεν προέβη σε αυτεπάγγελτη έρευνα. Κάθε φορά που γινόταν κατάθεση νέας μήνυσης, εξέδιδε σχετική διαταγή έναρξης προκαταρκτικής εξέτασης προς διακρίβωση των γεγονότων που αναφέρονταν στις μηνύσεις, αναμένοντας ουσιαστικά την προβλεπόμενη έκδοση απόφασης αναστολής ενάρξεως της ποινικής διώξεως των υπευθύνων από τον Υπουργό Εθνικής Αμύνης.

Μετά από τη διαταγή 204/3/1511/74/ΑΕΔ/ΔΙΚ του Υφυπουργού Εθνικής Αμύνης Ιωάννη Κατσαδήμα, οι γραπτές καταθέσεις των αξιωματικών που μετείχαν άμεσα ή έμμεσα στα γεγονότα του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής αποτέλεσαν επί της ουσίας την «εσωτερική ιστορία του στρατού» για τα γεγονότα του Ιουλίου Αυγούστου 1974. Στην παραπάνω διαταγή ρητά αναφερόταν: «Η έκθεσις θα είναι αφηγηματική, ως αντελήφθητε τα γεγονότα. Δεν έχει σκοπό να καταλογίσει ευθύνες»7.

Ο Κ. Καραμανλής ήθελε το κλείσιμο του φακέλου

Ο Πρωθυπουργός της Μεταπολίτευσης Κωνσταντίνος Καραμανλής, με δήλωσή του στη Βουλή στις 16.10.1975, επιβεβαίωσε τους λόγους που συνέτρεχαν για το «κλείσιμο» του Φακέλου της Κύπρου: «Θα παραμείνει βέβαια ακόμη εκκρεμής η δίωξις των υπευθύνων διά το Πραξικόπημα της Κύπρου και τούτο διότι η Κυβέρνησις νομίζει ότι κατά την παρούσαν φάσιν του Κυπριακού δεν είναι δυνατόν να διεξαχθή η δίκη αυτή αζημίως διά την υπόθεσιν της Κύπρου»8. Αυτή η θεσμική θέση εμπόδισε τελικά τη μετατροπή του εθνικού τραύματος σε εθνική ιστορία. Κατά έναν τρόπο όμως η σύσταση της Εξεταστικής Επιτροπής για το Φάκελο της Κύπρου το 1986 ήρθε «να επιτελέσει το εθνικό αυτό και ιστορικό έργο», «γράφοντας ιστορία», όπως αναφέρθηκε σε μία από τις πρώτες συνεδριάσεις της αρμόδιας κοινοβουλευτικής επιτροπής.

Το ΠΑΣΟΚ είχε διατυπώσει από τον καιρό της ίδρυσής του το αίτημα για δημιουργία μιας Επιτροπής Ελέγχου που να απολαμβάνει της εμπιστοσύνης ολόκληρης της Βουλής, με στόχο τη μελέτη όλων των γεγονότων σε Ελλάδα και Κύπρο που σχετίζονταν με το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή που ακολούθησε. Αίτημα που επαναλαμβανόταν σε συνεδριάσεις της ολομέλειας της Βουλής από το 1974 ως το 1981, αλλά και στο πολιτικό του πρόγραμμα («Συμβόλαιο με το Λαό», 1981).

Η σύσταση της Επιτροπής έγινε κατά τη δεύτερη κυβερνητική θητεία του ΠΑΣΟΚ με καθυστέρηση πέντε χρόνων. Η αργοπορία αυτή αιτιολογήθηκε από τον τότε Υπουργό Δικαιοσύνης Γ.Α. Μαγκάκη ως εξής: «Δεν είναι νοητό να μη ριχθεί φως σ’ αυτό το έγκλημα, δεν είναι νοητό να μη διερευνηθεί δικαστικά η τυχόν ύπαρξη ποινικών ευθυνών», αλλά «η διερεύνηση αυτή, το κοινώς λεγόμενο άνοιγμα του Φακέλου της Κύπρου, πρέπει να γίνει την κατάλληλη στιγμή, ώστε να μην υπάρχουν εθνικά δυσάρεστες παρενέργειες»9.

Η Εξεταστική Επιτροπή για το Φάκελο της Κύπρου συστάθηκε τελικά το 1986. Κατά τη λειτουργία της οι συνθήκες ήταν σαφώς διαφορετικές από εκείνες της πρώτης περιόδου της Μεταπολίτευσης. Η απόσταση από τα γεγονότα καθιστούσε ευχερέστερη την προσέγγισή τους10.

 

---

1 «Ελληνική Βουλή, Φάκελος Κύπρου, Πρόλογος,

τομ. 1, σελ. 9, 10.

2 Οι περισσότεροι μάρτυρες πρώην αξιωματικοί

στις καταθέσεις τους ενώπιον της Εξεταστικής Επιτροπής για τον Φάκελο της Κύπρου δήλωσαν

πως «ακολουθούσαν διαταγές ανωτέρων».

3 Κατάθεση Ευ. Αβέρωφ, φάκ. 70,

10.05.1987, σσ. 9091.

4 Ταυτόχρονα, αναστάλθηκε και η περίοδος παραγραφής τους.

5 Δεν είναι σαφές τι ακριβώς υπονοείται με τη φράση «είναι δυνατόν νά διαταραχθούν αι διεθνείς σχέσεις της Ελλάδος μετ’ άλλων Κρατών». Κατά μία άποψη αφορά τις ΗΠΑ και το ρόλο που διαδραμάτισαν στα γεγονότα ο ΥπΕξ της χώρας Χένρι Κίσινγκερ, κλιμάκια της CIA, αλλά και μέλη του διπλωματικού σώματος των ΗΠΑ. Κατά μία άλλη άποψη, για να μη διαταραχθούν περαιτέρω οι σχέσεις μεταξύ των Ελλήνων της Κύπρου με την Ελλάδα.

6 «Ελληνική Βουλή, Φάκελος Κύπρου,

Εισαγωγή, τομ. 1, σελ. 12.

7 Βλ. στο ίδιο.

8 Το Κυπριακό στη Βουλή των Ελλήνων, Τόμος Δ΄: 1974 1989, Αθήνα: Διεύθυνση Επιστημονικών Μελετών, 1997, σ. 22.

9 Γ.Α. Μαγκάκης, υπ. Δικαιοσύνης, Συνεδρίαση ΚΑ΄/4 Νοεμβρίου 1983, Το Κυπριακό στη Βουλή των Ελλήνων, Τόμος Δ: 1974 1989, Αθήνα: Διεύθυνση Επιστημονικών Μελετών,1997, σ. 51.

10 «Ελληνική Βουλή, Φάκελος Κύπρου,

Εισαγωγή, τομ. 1, σελ. 13.