Το λεξικό των Κυπρίων

• Λέξεις που ηχούν με το ίδιο νόημα στις καρδιές και στα χείλη των ανθρώπων της Κύπρου

• Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι μοιράζονται 3.425 λέξεις

Του Δημήτρη Στρατή

---

yasemin/γιασεμί
βασιλικός/fesilikan
κίττα-κέλα/κίττα-κέλι
εξίκκοσσου
ζιαφέττιν/φαγοπότι
ακκιπέττι
agrelli
gancelli

---

Ενα yasemin/γιασεμί φυτρώνει στην εξώπορτα των κυπριακών σπιτιών… Βαδίζοντας προς την εσωτερική βεράντα μοσχοβολά ο βασιλικός/fesilikan με τις μυρωδιές της ειρήνης και της επανένωσης. Ενα κοινό λεξικό αποδεικνύει πως άσχετα με το γεγονός ότι το γιασεμί είναι τούρκικη λέξη και ο βασιλικός ελληνική, ηχούν με το ίδιο νόημα στις καρδιές και στα χείλη του λαού μας.

Ενας Ελληνοκύπριος και ένας Τουρκοκύπριος έγραψαν μαζί, μέσα από ένα κοινό λεξικό, σελίδες ιστορίας ειρηνικής συμβίωσης των δύο κοινοτήτων. Απέδειξαν με τον καλύτερο τρόπο ότι το δέντρο της φιλίας μας δεν ξεριζώνεται…

Πώς γεννήθηκε η ιδέα της δημιουργίας του λεξικού

 

Οντας φοιτητής στο δεύτερο έτος του Τμήματος Τουρκολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, ο Ιάκωβος Χατζηπιερής ενθουσιαζόταν με τις τουρκικές λέξεις που υπήρχαν στην καθομιλουμένη διάλεκτο των Ελληνοκυπρίων. Χρησιμοποιούσε τις λέξεις αυτές για να μάθει ευκολότερα την τουρκική γλώσσα. Μεταγενέστερα, ο Ιάκωβος Χατζηπιερής παρακολούθησε πιο εξειδικευμένα μαθήματα για “Τα δάνεια της τουρκικής στην ελληνική γλώσσα”.

 

Τον Απρίλη του 2003, με τη διάνοιξη των οδοφραγμάτων, ήλθε σε επαφή με το βιβλιοπωλείο “Ισικιτατεβί” όπου μπορούσε να προμηθεύεται βιβλία που έχουν το σχετικό υλικό. Το εν λόγω βιβλιοπωλείο έχει υποστεί αρκετές διώξεις, ιδιαίτερα την περίοδο Ρ. Ντενκτάς, με αποκορύφωμα το κλείσιμό του για ένα διάστημα, αλλά και τον εμπρησμό του. Ενας από τους ανθρώπους της διανόησης, με τους οποίους ήλθε σε επαφή ο Ιάκωβος Χατζηπιερής, ήταν ο Ορχάν Καπατάς, καθηγητής Ιστορίας, Γεωγραφίας και Γλώσσας, με ειδικότητα στην παλαιά τουρκική. Την εποχή εκείνη ο Ορχάν έγραφε το «Ετυμολογικό Λεξικό της τ/κ διαλέκτου». Ο Ορχάν ζήτησε από τον Ιάκωβο να συνεργαστούν και να τον βοηθήσει με την ετυμολογία των ελληνικών λέξεων. Ετσι γεννήθηκε η ιδέα της δημιουργίας ενός κοινού λεξικού.

Με το χρώμα της Κύπρου

Ελληνοκύπριος και Τουρκοκύπριος εργάστηκαν από κοινού για περισσότερα από πέντε συναπτά έτη. Σχεδόν σε καθημερινή βάση, Ιάκωβος και Ορχάν εργάζονταν για ώρες ατελείωτες. Μέσα από όλη τη δουλειά προέκυψε ένα δίγλωσσο, ετυμολογικό (από ποια γλώσσα προέρχεται η κάθε λέξη, η αρχική μορφή και σημασία της) και ιστορικό (λέξεις που έπαψαν να υπάρχουν) λεξικό.

 

Το βιβλίο έχει ήδη εκδοθεί με τίτλο “Κοινό λεξικό της ελληνοκυπριακής και τουρκοκυπριακής διαλέκτου. Ιστορικό – ετυμολογικό”. Εχει το χρώμα του χαλκού, που είναι το χρώμα της σημαίας της Κύπρου. Αλλωστε το όνομα της Κύπρου συνδέθηκε με αυτό το μέταλλο στα λατινικά και έπειτα με τις ευρωπαϊκές γλώσσες, την εποχή του Χαλκού (2300 – 1050 π.Χ.).

Το ιδιαίτερο αυτού του βιβλίου είναι ότι μπορεί να το αντιληφθεί με τον ίδιο τρόπο ένας Ελληνοκύπριος και ένας Τουρκοκύπριος. Τόσο οι ελληνικές, αλλά και οι τουρκικές, κοινές λέξεις είναι ταξινομημένες σε αλφαβητική σειρά και στις δύο γλώσσες, με το ίδιο περιεχόμενο. Μπορεί να δει κανείς, δηλαδή, τις λέξεις που δόθηκαν από τη μία κοινότητα στην άλλη, είτε μιλά ελληνικά είτε τούρκικα. Μέσα από ολόκληρη τη δουλειά έχουν καταγραφεί συνολικά 3.425 λέξεις που χρησιμοποίησαν ή χρησιμοποιούν Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι. Το βιβλίο αυτό εκδίδεται με προσωπικά έξοδα των συγγραφέων του και σίγουρα θα αποτελέσει μια πολύτιμη παρακαταθήκη για το μέλλον και πολύτιμο αντικείμενο στις βιβλιοθήκες μας.

Ενα λιθαράκι στην υπόθεση της ειρηνικής συμβίωσης

Απώτερος στόχος του λεξικού είναι να διασώσει τον ιδιαίτερο και τον κοινό γλωσσικό πολιτισμό που αποτελεί προϊόν πολυετούς συμβίωσης Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, με ποικίλους γλωσσικούς αλληλοδανεισμούς. Παρά τον βίαιο διαχωρισμό των δύο κοινοτήτων, το κοινό μας σπίτι που ονομάζεται Κύπρος έχει αφήσει τα χνάρια του και στον κοινό κώδικα επικοινωνίας. Παράλληλα, βασική επιδίωξη είναι να προβληθεί ταυτόχρονα η δυνατότητα της γλώσσας να υπερβεί τις διαφορές των δύο κοινοτήτων και να αποτελέσει ένα από τα ισχυρότερα θεμέλια για την επίτευξη της ειρήνης στην Κύπρο.

Ο Ιάκωβος Χατζηπιερής, είπε, μιλώντας στη “Χαραυγή”, πως η φύση των πραγμάτων ποτέ δεν αφήνει τα κακώς έχοντα να διαιωνίζονται, αλλά τα ενώνει. Δεν μπορεί ένα μικρό νησί να παραμείνει διχοτομημένο, παρά την όποια καθυστέρηση. Οσες καταστροφές κι αν γίνουν η φύση θα φροντίσει για να επαναφέρει την αρμονία, όπως αυτή γνωρίζει.

---

Παραδείγματα κοινών λέξεων

Στο λεξικό υπάρχουν τρεις κατηγορίες λέξεων. Οι λέξεις που χρησιμοποιούνταν κατά την παρουσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Κύπρο (1571 – 1878) και με τη φυγή της έπαψαν να χρησιμοποιούνται. Για παράδειγμα λέξεις όπως Ιμπράς, εμίνης, ζαΐμης. Η παρουσία των Οθωμανών στην Κύπρο οδήγησε στην αλληλεπίδραση ποικίλων γλωσσικών και πολιτιστικών στοιχείων, παρά τις εθνικές και θρησκευτικές διαφορές. Κάποιες “διοικητικές” λέξεις που παρέμειναν μέχρι και σήμερα όπως ο μουχτάρης (κοινοτάρχης), ο αζάς (κοινοτικός σύμβουλος).

Ο λόγος είναι η ηγεμονική παρουσία των Οθωμανών στα δικαστήρια και στις θέσεις εξουσίας. Οι λέξεις αυτές καταγράφηκαν για ιστορικούς λόγους, για να μην εξαφανιστούν πλήρως. Η δεύτερη κατηγορία είναι λέξεις που κινδυνεύουν να εξαφανιστούν και είναι γνωστές σε ανθρώπους που ζούσαν πριν την εισβολή όπως κίττα-κέλα/κίττα-κέλι (πήγαινε και έλα ξανά), εξίκκοσσου, ζιαφέττιν (φαγοπότι), ακκιπέττι (από εκεί που δεν το περιμένω).

Για τους Τουρκοκύπριους, οι λέξεις aksona, afroza, aleftiri που χρησιμοποιούσαν οι Ε/κ. Η τρίτη κατηγορία είναι οι λέξεις που είναι προς το παρόν αναντικατάστατες, δηλαδή που έχουν καθιερωθεί ακόμα και στη νέα ελληνική. Η κατηγορία αυτή αφορά κυρίως φαγητά, ποτά και λέξεις διασκέδασης. Για παράδειγμα λέξεις όπως το γλέντι (διασκέδαση), καφκάς (φιλονικία), ττεμπέλης (χασομέρης) και για τους Τουρκοκύπριους, λέξεις όπως agrelli/ayrelli (αγρέλλι), gancelli (κάγκελο).

Αν κανείς μεταβεί στα κατεχόμενα σε ένα εστιατόριο και ζητήσει “ζιβανία” οι Τουρκοκύπριοι θα αντιληφθούν τι ακριβώς θέλει να παραγγείλει, γιατί στην τουρκοκυπριακή διάλεκτο υπάρχει η zivaniya. Το ίδιο συμβαίνει και με άλλες λέξεις όπως κουμανταρία/gumandarya, τραχανάς/tarhana, κολοκάσιν/gologaz. Με τον ίδιο τρόπο και οι Ελληνοκύπριοι χρησιμοποιούν στην καθομιλουμένη λέξεις που ίσως ποτέ δεν γνώριζαν ότι τις δανειστήκαμε από την τουρκική γλώσσα όπως κιοφτέρι/köfter/kefter, παλουζές/palüze ή σιεφταλιά/şeftali.