Τουρκία: Φως στην άκρη του τούνελ;

Του

Πανίκου Δημητριάδη*

 

 

Ήταν η τραπεζική κρίση του 2000 και η διάσωση της Τουρκίας από το ΔΝΤ η οποία ανέδειξε τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στην εξουσία το 2002 και έδωσε στο νεοσύστατο κόμμα της Δικαισύνης και Ανάπτυξης μια μεγαλειώδη εκλογική νίκη. Ο Ερντογάν ήταν η απάντηση που έδωσε τότε ο τουρκικός λαός στον καλπάζοντα πληθωρισμό, την κακοδιαχείριση της οικονομίας και στο παλιό πολιτικό κατεστημένο.

Σήμερα, μετά από 16 χρόνια στην εξουσία, ο ίδιος ο Ερντογάν αποτελεί μέρος του προβλήματος για την τουρκική οικονομία. Η κατακόρυφη μείωση της ισοτιμίας της τουρκικής λίρας αντικατοπτρίζει τα βαθύτερα προβλήματα της χώρας, όπως επίσης και την αδυναμία του Ερντογάν να τα αντιληφθεί. Οι συνεχείς του παρεμβάσεις στο έργο της κεντρικής τράπεζας έχουν επιδεινώσει τα οικονομικά προβλήματα της χώρας, ενώ ο νεποτισμός που έχει εκθρέψει, με τον γαμπρό του στη θέση του Υπουργού Οικονομικών, δεν δημιουργεί ελπίδες για εύκολη έξοδο από την κρίση. Ταυτόχρονα, η διπλωματική κρίση με τις ΗΠΑ -και ιδιαίτερα η εξελισσόμενη βεντέτα με τον εκρηκτικό Ντόναλντ Τραμπ- δημιουργεί ακόμη μεγαλύτερη αβεβαιότητα για το πολιτικό μέλλον της χώρας, όπως και ανησυχίες για σταθερότητα στην περιοχή, με πιθανές παρενέργειες και για την Κύπρο.

Ας δούμε όμως πρώτα πώς η άλλοτε ισχυρή αναδυόμενη οικονομία της Τουρκίας έφθασε στη σημερινή κρίση και ποιος ήταν ο ρόλος του Ερντογάν προτού αναλύσουμε πιθανά σενάρια για το τι μέλλει γένεσθαι και τι ενδεχομένως σημαίνουν αυτά τα σενάρια για την Κύπρο.

Ακόμη ένα success story;

Η περίοδος 2002-07 χαρακτηρίσθηκε ως ένα success story για την οικονομία, λόγω της υλοποίησης των μεταρρυθμίσεων που επέβαλε το ΔΝΤ και του ανοίγματος της οικονομίας, λόγω του προγράμματος το οποίο δανειοδότησε την Τουρκία με 19 δις δολάρια.

Κατά την περίοδο 2002-2007 η οικονομία της Τουρκίας αναπτύχθηκε με ρυθμό 6,8% ετησίως, ενώ μέσα στη δεκαετία 2002-2012 οι εξαγωγές τριπλασιάστηκαν. Όμως ταυτόχρονα η οικονομία άρχισε να δημιουργεί ελλείμματα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και να εξαρτάται από τον εξωτερικό δανεισμό. Επίσης οι διαπραγματεύσεις με το ΔΝΤ για την ανανέωση της χρηματοδότησης καθυστερούσαν. Το 2008, σε ένα από τα πρώτα δείγματα δημόσιας αλαζονείας, ο Ερντογάν ανακοίνωσε μονομερώς ότι η Τουρκία «αποφοίτησε» από το πρόγραμμα του ΔΝΤ και εισέρχεται σε μια νέα περίοδο «ατέλειωτης ανάπτυξης».

Φούσκα η «ατέλειωτη ανάπτυξη»

Η αποχώρηση του ΔΝΤ από την Τουρκία επέτρεψε στον Ερντογάν να υιοθετήσει πολιτικές οι οποίες συνέχισαν να αποδίδουν πρόσκαιρα οικονομικά οφέλη, αποφεύγοντας να αντιμετωπίσει τα δομικά προβλήματα της χώρας. Και αυτό γιατί η παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση που ξέσπασε το 2018 στη Δύση βοήθησε αναδυόμενες οικονομίες, όπως η Τουρκία, να έχουν πρόσβαση σε σχετικά φθηνό και άφθονο εξωτερικό δανεισμό.

Η Τουρκία εκμεταλλεύθηκε την πρόσβασή της σε φθηνό δανεισμό από τις διεθνείς αγορές για μεγάλες επενδύσεις σε δημόσιες υποδομές, όπως αυτοκινητόδρομους, αεροδρόμια και νοσοκομεία με συμμετοχή τού ιδιωτικού τομέα. Το οικοδομικό μπουμ και η άνθηση της οικονομίας γενικότερα βοήθησε τον Ερντογάν να παραμείνει στην εξουσία, αλλά ταυτόχρονα έσπειρε τους σπόρους για τη σημερινή κρίση, δημιουργώντας μεγάλο έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών που καλύφθηκε με εξωτερικό δανεισμό.

Το εξωτερικό χρέος του ιδιωτικού τομέα αυξήθηκε από 16% του ΑΕΠ το 2003 σε 40% του ΑΕΠ το 2017, ενώ το σύνολο του ιδιωτικού χρέους είναι 170% του ΑΕΠ. Ο δείκτης τιμών κατοικιών διπλασιάσθηκε από τις αρχές του 2010 μέχρι το τέλος του 2016. Σήμερα η Τουρκία είναι η πλέον χρεωμένη αναδυόμενη οικονομία με εξωτερικό χρέος που φθάνει τα 467 δις δολάρια ή 53% του ΑΕΠ της χώρας. Σαν αποτέλεσμα, είναι ιδιαίτερα ευάλωτη στο συναίσθημα των διεθνών αγορών για τη χώρα και στις υποβαθμίσεις από τους οίκους πιστοληπτικής αξιολόγησης.

Παρά τους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, το ποσοστό ανεργίας παραμένει πάνω από 10%, ενώ η ανεργία ανάμεσα στους νέους είναι πάνω από 20%. Ταυτόχρονα, ο πληθωρισμός ξεπερνά το 12%. Τόσο ο υψηλός πληθωρισμός όσο και το υψηλό ποσοστό ανεργίας είναι ενδεικτικά των δομικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει η χώρα. Η αναβάθμιση της παραγωγικής δομής της χώρας, η οποία παραμένει σχετικά χαμηλής τεχνολογικής στάθμης, είναι απαραίτητη για να επανέλθει η χώρα σε τροχιά βιώσιμης ανάπτυξης. Η τελευταία όμως απαιτεί εκσυγχρονισμό και ριζικές μεταρρυθμίσεις στο εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας, οι οποίες δεν είναι εύκολο να υιοθετηθούν από ένα αυταρχικό καθεστώς.

 

Το παραπλανητικό αφήγημα οδηγεί στην κρίση

Η σταθεροποίηση της οικονομίας την περίοδο 2002-2006 και οι υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης που ακολούθησαν συνέτειναν στο φούσκωμα και του πολιτικού κεφαλαίου του Ερντογάν, όπως και του αυταρχισμού του, αφού συνέχισε να κερδίζει εκλογές και να συγκεντρώνει περισσότερες πολιτειακές εξουσίες, ιδιαίτερα μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα πριν δύο χρόνια.

Οι συστηματικές του παρεμβάσεις στο έργο της Κεντρικής Τράπεζας της Τουρκίας, οι οποίες υπονόμευσαν την ανεξαρτησία της, έχουν πλήξει την εικόνα της χώρας ως ασφαλή προορισμό για επενδυτές. Ο πρόσφατος διορισμός του γαμπρού του ως Υπουργού Οικονομικών ήταν το τελικό κερασάκι στην τούρτα. Η ζημιά στην αξιοπιστία της χώρας είναι πλέον ανεπανόρθωτη, χωρίς να υπάρξει αλλαγή κυβέρνησης ή/και ένταξη σε πρόγραμμα του ΔΝΤ.

Η κατάρρευση της ισοτιμίας της τουρκικής λίρας δεν είναι η αιτία της κρίσης αλλά ένα από τα συμπτώματά της. Είναι αποτέλεσμα της φυσιολογικής φυγής επενδυτών και κεφαλαίων από μια χώρα η οποία αντιμετωπίζει βαθιά οικονομική και πολιτική κρίση, από την οποία δύσκολα θα εξέλθει.

Η φυγή των επενδυτών είναι πλέον μαζική και είναι φυσιολογικό να συνεχισθεί, ενόσω μάλιστα ο Ερντογάν συνεχίζει να κτίζει ψεύτικα αφηγήματα για τα αίτια της κρίσης (ξένες συνωμοσίες κ.λπ.). Μπορεί αυτά να πείθουν ένα μέρος του τουρκικού λαού, γιατί ο Ερντογάν ελέγχει το 90% των ΜΜΕ, αλλά αυτά δεν πρόκειται να πείσουν τους επενδυτές, οι οποίοι έχουν τραπεί σε άτακτη πλέον φυγή.

Η υποτίμηση της λίρας με τη σειρά της οδηγεί σε περαιτέρω επιδείνωση της κρίσης, λόγω και της εμμονής του Ερντογάν να επιβάλλει τις απόψεις του πάνω στην Κεντρική Τράπεζα, η οποία σίγουρα θα επέλεγε μια τολμηρή αύξηση των επιτοκίων για να περιορίσει τις εκροές κεφαλαίων.

Τι μέλλει γενέσθαι

Χωρίς αμφιβολία, ο Ερντογάν θα κάνει το παν να αποφύγει ένα νέο πρόγραμμα του ΔΝΤ, το οποίο αναπόφευκτα θα περιορίσει τις δικές του εξουσίες, θα αποκαταστήσει την ανεξαρτησία της ΚΤ και θα επιδιώξει να εκσυγχρονίσει την Τουρκία, αντιμετωπίζοντας το νεποτισμό και τη διαφθορά. Είναι σχεδόν σίγουρο ότι το ΔΝΤ θα απαιτήσει εκσυγχρονισμό του εκπαιδευτικού συστήματος με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ικανότητα του Ερντογάν να παραμείνει στην εξουσία.

Ο Ερντογάν έχει ίσως την ψευδαίσθηση ότι θα αποφύγει το ΔΝΤ με διακρατικά δάνεια. Το δάνειο $15 δις που συμφώνησε με το Κατάρ θα τον βοηθήσει, αλλά μόνο προσωρινά. Όμως δεν πρόκειται να σταματήσει τη φυγή των επενδυτών. Μόνο οι ισπανικές τράπεζες έχουν έκθεση 82 δις δολάρια στην Τουρκία, ενώ οι γαλλικές περίπου 43 δις και οι ιταλικές 17. Είναι πολύ πιθανόν τους επόμενους μήνες να προσπαθήσουν να μειώσουν την έκθεσή τους στην Τουρκία, όπως και όλοι οι άλλοι ξένοι επενδυτές.

Τα συναλλαγματικά αποθέματα της Τουρκίας μειώθηκαν ήδη κατά περίπου $15 δις κατά το πρώτο εξάμηνο του έτους. Παρά το γεγονός ότι η χώρα είχε ένα υγιές συναλλαγματικό απόθεμα $125 δις τον Ιούνιο, αυτό υποθέτω θα έχει ήδη μειωθεί σημαντικά από τότε. Επίσης ένα μεγάλο μέρος των αποθεμάτων ανήκει στις τράπεζες, των οποίων, σύμφωνα με στοιχεία του ΔΝΤ για το 2016, οι μισές και πλέον καταθέσεις είναι σε ξένο νόμισμα. Σύμφωνα με τα ίδια στοιχεία, οι καταθέσεις στις τουρκικές τράπεζες το τέλος του 2016 ήταν 62% του ΑΕΠ (περίπου 450 δις δολάρια) και ήταν κυρίως βραχυπρόθεσμες. Το ταμείο προστασίας καταθέσεων εγγυάται καταθέσεις μέχρι 100.000 τουρκικές λίρες και μπορεί να καλύψει μόνο το 6% του συνόλου των ασφαλισμένων καταθέσεων. Όπως τα περισσότερα ταμεία προστασίας καταθέσεων στον κόσμο, μπορεί να καλύψει χρεοκοπία μιας μικρής τράπεζας αλλά αδυνατεί να αντεπεξέλθει σε μια συστημική κρίση.

Σε περίπτωση συστημικής κρίσης, η μαζική φυγή καταθέσεων θα είναι αναπόφευκτη και θα είναι θέμα μερικών ημερών προτού το τραπεζικό σύστημα της χώρας υποχρεωθεί να κλείσει τις πόρτες του. Σε μια τέτοια περίπτωση η μόνη σωτηρία για την Τουρκία, αν όχι για τον ίδιο τον Ερντογάν, θα είναι η προσφυγή στο ΔΝΤ.

 

 

Επιπτώσεις για την Κύπρο

Οι συμπατριώτες μας Τ/κ πιστεύω θα έχουν ήδη επηρεασθεί οικονομικά και είμαι σίγουρος ότι θα προσπαθούν να μετατρέψουν τις αποταμιεύσεις τους σε ευρώ. Το βιοτικό τους επίπεδο επηρεάζεται λόγω της υποτίμησης της τουρκικής λίρας και η εμβάθυνση της κρίσης θα έχει και άλλες αρνητικές οικονομικές επιπτώσεις γι’ αυτούς. Θα εκπλαγώ αν οι περισσότεροι δεν αντιλαμβάνονται ότι η οικονομική και πολιτική κρίση οφείλεται κυρίως στον αυταρχισμό και το νεποτισμό του Ερντογάν ή αν πολλοί από αυτούς πιστεύουν τα παραπλανητικά αφηγήματα για διεθνείς συνωμοσίες σε βάρος της Τουρκίας.

Αν τελικά η Τουρκία υποχρεωθεί να προσφύγει στο ΔΝΤ, είναι πολύ πιθανόν να έχουν ήδη φθάσει τα πράγματα στο απροχώρητο και η παραμονή του Ερντογάν στην εξουσία δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη. Αρκεί να δει κανείς τι έγινε στην Ινδονησία το 1997 για να αντιληφθεί ότι ακόμη και τα ισχυρότερα δικτατορικά καθεστώτα καταρρέουν, όταν βρεθούν αντιμέτωπα με βαθιά οικονομική κρίση.

Ανεξάρτητα από το αν καταφέρει ή όχι να παραμείνει στην εξουσία ο Ταγίπ Ερντογάν, η ένταξη της Τουρκίας σε πρόγραμμα του ΔΝΤ θα βοηθήσει στον εκσυγχρονισμό και τον εκδημοκρατισμό της χώρας και τη βελτίωση του εκπαιδευτικού της συστήματος, συνθήκες που σίγουρα θα διευκολύνουν τη βιώσιμη επίλυση του Κυπριακού σε βάθος χρόνου. Οι οικονομικές πιέσεις θα είναι ένας επιπρόσθετος μοχλός πίεσης προς την Τουρκία να εξεύρει τρόπους να περιορίσει την οικονομική στήριξη προς τη βόρεια Κύπρο. Θα είναι επίσης ένα επιπρόσθετο κίνητρο για τους Τ/κ συμπατριώτες μας να θέλουν να απεξαρτηθούν από την Τουρκία και την τουρκική λίρα, εφόσον θα ενταχθούν, μέσω μιας επανενωμένης Κύπρου, στη ζώνη του ευρώ. Η σύγκριση μεταξύ ενός σταθερού και ισχυρού νομίσματος με μηδαμινό πληθωρισμό, με την τουρκική λίρα των συνεχών υποτιμήσεων και του πληθωρισμού του 12% και το αβέβαιο μέλλον, μιλά από μόνη της. Αν προσθέσει κάποιος όλα τα υπόλοιπα οικονομικά και πολιτικά πλεονεκτήματα της ΕΕ, περιλαμβανομένου του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της διαφορετικότητας, τα κίνητρα για τους Τ/κ συμπατριώτες μας θα είναι ακόμη μεγαλύτερα, ιδιαίτερα ενόσω η ίδια η Τουρκία διέρχεται περίοδο οικονομικής κρίσης.

Ενόσω όμως συνεχίζεται η διπλωματική κρίση μεταξύ ΗΠΑ και Τουρκίας, οι εκρηκτικές προσωπικότητες Τραμπ και Ερντογάν και ο αυταρχισμός και των δύο δεν αποκλείεται να δημιουργήσουν συνθήκες αστάθειας στην Τουρκία και στην ευρύτερη περιοχή, με αρνητικές παρενέργειες και για την Κύπρο.

*Τέως Διοικητής Κεντρικής Τράπεζας Κύπρου,

Καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Λέστερ