Οι αντιλήψεις περί θανάτου στον Ιουδαϊσμό

«Αλάτι ο θάνατος και τη ζωή πολύ τη νοστιμίζει», Νίκος Καζαντζάκης.

Στα δύο προηγούμενα σημειώματα εξετάσαμε σε συντομία (με όλους τους κινδύνους που συνεπάγεται αυτό) τις αντιλήψεις για το θάνατο που είχαν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι και οι αρχαίοι Έλληνες.

Τη σκυτάλη πήρε στα θέματα αυτά ο μονοθεϊσμός[1], ο οποίος πρέπει να αναφέρουμε ότι κυριαρχεί σήμερα στον κόσμο.

Ο Ιουδαϊσμός, ο Χριστιανισμός και ο Ισλαμισμό ουσιαστικά έχουν την ίδια βάση, την Παλαιά Διαθήκη, γι’ αυτό και ονομάζονται και βιβλικές ή Αβραμικές θρησκείες.

Οι αντιλήψεις τους ωστόσο δεν είναι αυτόφωτες αλλά βασίστηκαν πάνω στις προηγούμενες αντιλήψεις περί ψυχής και θανάτου, δίνοντας το δικό τους περιεχόμενο.

Ανύπαρκτο δόγμα για τα μετά θάνατον

Η βάση των μονοθεϊστικών αντιλήψεων περί θανάτου είναι ο Ιουδαϊσμός.

Πρέπει ωστόσο εξαρχής να σημειώσουμε ότι μια διαφορά που υπάρχει μεταξύ χριστιανισμού και ισλαμισμού από τη μια και του ιουδαϊσμού από την άλλη, είναι ότι στον τελευταίο, η όλη έννοια της ζωής μετά το θάνατο δεν αποτελεί κεντρικό κομμάτι της εβραϊκής θεολογίας και ούτε υπάρχει κάποια συγκεκριμένη άποψη, δόγμα περί αυτού.

Στην εβραϊκή θρησκεία, παρά το ότι δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη αντίληψη για μεταθάνατο ζωή, ούτε υπάρχουν οι έννοιες του Παράδεισου και της Κόλασης, εντούτοις στην Τορά[2] ο όρος που χρησιμοποιείται για την κατοικία των ψυχών[3] μετά τον θάνατο είναι το Σεόλ, όπου οι ψυχές πιθανολογείται ότι διάγουν ένα είδος ακαθάριστης και θαμπής ζωής αλλά δεν συνδέεται με την έννοια της ανταμοιβής ή της τιμωρίας. Αυτές οι έννοιες, οι οποίες αργότερα θα αποτελέσουν την βάση της χριστιανικής θεολογίας, εισάγονται σχετικά αργά ταυτόχρονα με την εξέλιξη της εβραϊκής εσχατολογίας.[4]

Σε αυτό το πλαίσιο υπάρχει ένας κόσμος που ακολουθεί, Ολάμ ha Μπά, στο οποίο οι δίκαιοι ανταμείβονται στη Γκαν Εντέν και οι άδικοι βρίσκονται για 12 μήνες στην Γκεϊνόμ ώστε να μετανοήσουν.

Η κοιλάδα του Εννώμ, η Κόλαση

Το όνομα της Γκεϊνόμ προέρχεται από την Κοιλάδα του Εννώμ, όπου οι Εβραίοι μετέτρεψαν σε σκουπιδότοπο (προηγουμένως εκεί γίνονταν ανθρωποθυσίες στον θεό Μολώχ) και σε τόπο ταφής των εγκληματιών.

Επικρατούσε η αντίληψη ότι τα σώματα που θάβονταν εκεί θα καταναλώνονταν από μια αιώνια φωτιά και αυτή η ιδέα γέννησε την χριστιανική αντίληψη για την Κόλαση.

Αργότερα οι χριστιανοί διέδωσαν ότι ο χώρος αυτός ήταν το χωράφι που αγοράστηκε με τα 30 αργύρια που είχε πάρει ο Ιούδας για να προδώσει τον Ιησού.[5]

Πρέπει να σημειωθεί επίσης ότι στην εβραϊκή σκέψη ο υλικός κόσμος είναι η περιοχή φανέρωσης της αγαθότητας και της σχέσης του Θεού με το Ισραήλ. Στην αρχαία ελληνική αντίθετα, ο υλικός κόσμος είναι στην καλύτερη περίπτωση άσχετος με την ουσία του ατόμου και της αθανασίας του.

Στους Εβραίους ο θάνατος του ανθρώπου σημαίνει και το τέλος της ζωής του ανθρώπου.[6]

Το ιδεώδες του αρχαίου Ισραηλίτη ήταν να πεθάνει πλήρης ημερών, ευτυχισμένος και με πολλούς απογόνους όπως οι Πατριάρχες. Πέρα από αυτό δεν επιθυμούσε τίποτε. Όταν τύχαινε μακροβιότητας και ευημερίας, τότε θεωρούσε ότι ήταν ευλογημένος από το Θεό. Το μόνο που φοβόταν αυτός ο άνθρωπος ήταν ο πρόωρος θάνατος, τον οποίο προσπαθούσε να αποσοβήσει, παρακαλώντας τον Θεό. Ο νεκρός, σύμφωνα με αυτήν τη αντίληψη είναι μία αδύναμη οντότητα, την οποία ακόμη ο ίδιος ο Θεός παύει πια να φροντίζει. Το χέρι Του δεν μπορεί πια να την φθάσει εκεί που είναι.

Η ανάσταση των νεκρών

Σε κατοπινό στάδιο οι Φαρισαίοι εισήγαγαν στην ιουδαϊκή θρησκεία και την έννοια της τεhιάτ hα μετίμ, που αναφέρεται στην ανάσταση των νεκρών και παρέπεμπε στην ατομική σωτηρία.

Συνδέεται με την ιδέα της αθανασίας της ψυχής και προέρχεται από  τις πλατωνικές ιδέες που κυριάρχησαν στην ανατολική Μεσόγειο, προσαρμοζόμενη βέβαια στις ίδιες κοσμικές ανάγκες του Ιουδαϊσμού. Ο Ιουδαϊσμός δέχθηκε επίσης επί του θέματος αυτού επιρροές και από τον Ζωροαστρισμό. Επιρροές που αφορούσαν την ανάσταση και το τέλος του κόσμου δημιουργώντας μια σχετικά ασαφή εβραϊκή έννοια που επέτρεπε την πίστη στον κόσμο που θα έρθει. [7]

Ο Μεσσίας και η σωτηρία

Η πίστη σε αυτές τις αντιλήψεις γέννησε και τη θεωρία του Μεσσία[8], του χρισμένου Σωτήρα που επικρατεί τόσο στον Ιουδαϊσμό όσο και στον Χριστιανισμό.

Υπάρχει ωστόσο μια ουσιαστική διαφορά μεταξύ των δύο αντιλήψεων.

Ο Ιουδαϊσμός, ως μια θρησκεία του παρόντος, δεν αναγάγει το θέμα σε σωτηρία της ψυχής και σε μια αιώνια ζωή για την οποία ο Θεός[9] έστειλε εκπροσώπους του για να διδάξει τους ανθρώπους πώς θα κερδίσουν την αιώνια ζωή.

Κατά την Ιουδαϊκή αντίληψη ο Μεσσία, ο Σωτήρας είναι ένας άνθρωπος που χρίζεται από έναν Προφήτη για δύο σκοπούς που δεν έχουν να κάνουν με τη σωτηρία της ψυχής ούτε με το θάνατο, αλλά με την ανάσταση της φυλής.

Στην αρχή ως Μεσσίας θεωρείται ότι είναι ένας βασιλιάς, όπως ο Σαούλ και ο Δαυίδ, που χρίσθηκαν από τον Σαμουήλ τον Προφήτη, αλλά και άλλοι Βασιλείς.

Στην συνέχεια η λέξη Μεσσίας αναφέρεται στον βασιλικό Μεσσία που θα βασίλευε στον Ισραηλιτικό λαό. Έτσι, η βασιλεία αναφέρεται μέσα στους θεοκρατικούς θεσμούς και πάντα τονίζεται ο πολιτικός ρόλος του.

Μετά την αιχμαλωσία

Μετά την Βαβυλώνια αιχμαλωσία που δεν υπήρχε Βασιλιάδες, Μεσσίες και κεχρισμένοι, γίνονται οι Ιερείς και βασικά ο Αρχιερέας ο οποίος γίνεται επικεφαλής τής Ισραηλινής κοινότητας[10]. Ο Αρχιερέας χρίζεται, το ίδιο και οι Ιερείς και αυτοί είναι κεχρισμένοι Κυρίου.

Επομένως στην Παλαιά Διαθήκη υπήρχαν εκείνοι που περίμεναν στους εσχάτους καιρούς την έλευση δύο Μεσσιών, ο ένας Μεσσίας θα είναι ο Ιερέας, που έχει την πρώτη θέση, και ο άλλος Μεσσίας θα είναι ο Βασιλιάς, ο οποίος θα έχει τις εγκόσμιες φροντίδες του λαού του Θεού. Δίνεται μεγαλύτερη σημασία στον βασιλικό Μεσσία, μερικοί δε κύκλοι περίμεναν τον ιερατικό Μεσσία.

Με άλλα λόγια ουσιαστικά ο Μεσσίας της Παλαιάς Διαθήκης θα έχει ανθρώπινη υπόσταση και θα παλέψει για τα ανθρώπινα και όχι για τα επουράνια.

Στην Παλαιά Διαθήκη βρίσκουμε περιγραφές του Μεσσία που παρουσιάζεται ως κεχρισμένος μεν από το Θεό μέσω των προφητών, αλλά αυτός θα είναι ένας πολέμαρχος, ζωσμένος με τα άρματα, ένας ανίκητος μαχητής που θα φέρει την ελευθερία στο λαό του Ισραήλ.

Αυτός δεν έχει να κάνει με τη σωτηρία των ψυχών των ανθρώπων αλλά με τη σωτηρία του λαού του Ισραήλ.

Σύμφωνα με τις προφητείες των Εβραϊκών Γραφών (Παλαιά Διαθήκη), ο αναμενόμενος βασιλιά θα καταγόταν από τη γενιά του Δαβίδ ο οποίος θα κυβερνήσει όλη την ανθρωπότητα. Μέσα στα πλαίσια του Ιουδαϊσμού υπάρχουν ποικίλες ερμηνείες για την ταυτότητα και τον ρόλο του.

Ο χριστιανικός Μεσσίας

Εδώ είναι και η μεγάλη διαφορά μεταξύ Ιουδαϊσμού και Χριστιανισμού.

Επειδή ο Χριστιανισμός υιοθέτησε ζωροαστρικές και πλατωνικές απόψεις περί του θανάτου, της ψυχής και της αθανασίας της ψυχής, ερμηνεύοντας και όλα όσα συνέβησαν με τον Αδάμ και την Εύα, τα συνέδεσε όλα αυτά και δημιούργησε μια νέα αντίληψη των πραγμάτων.

Ο Χριστιανισμός και ιδιαίτερα ο δυτικός, αλλά και ο ανατολικός με την Ορθοδοξία, συνδύασαν άλλες αναφορές και έδωσαν τη δική τους ερμηνεία στη βάση των δικών τους (πλέον) αντιλήψεων περί του θανάτου, της αθανασίας της ψυχής και την ανάσταση των νεκρών.

Αυτός είναι ο λόγος που οι Ιουδαϊστές δεν αποδέχονται τον Ιησού ως τον αναμενόμενο Μεσσία. Γι’ αυτούς ο Μεσσίας είναι ο ελευθερωτής βασιλιάς της επίγειας αιχμαλωσίας, ενώ για τους χριστιανούς ο Ιησούς είναι ο επουράνιος Μεσσίας ο οποίος θα κρίνει τους ανθρώπους ανάλογα με τα έργα τους και θα καθορίσει την τύχη τους στην αιωνιότητα μέσω της κρίσης που θα γίνει κατά τη Δευτέρα Παρουσία.

 

Υ.Γ. Με τις αντιλήψεις του Χριστιανισμού και του Ισλαμισμού περί θανάτου θα ασχοληθούμε σε επόμενα σημειώματα μας.

 

1. Η Επτάφωτη Λυχνία, σύμβολο του Ιουδαϊσμού.

2. Κοιλάδα του Ενώμ στην Ιερουσαλήμ σήμερα.

3. Πανοραμική άποψη της Ιερουσαλήμ.

4. Προσευχή στον τοίχο των Δακρύων στη Ιερουσαλήμ.

 

[1] Ο μονοθεϊσμός εκφράζεται μέσω τριών θρησκειών οι οποίες έχουν την ίδια βάση: τον Ιουδαϊσμό, τον Χριστιανισμό και το Ισλάμ.

[2] Τορά = ο Νόμος, οι διδασκαλίες που έδωσε ο Μωυσής στους Εβραίους στην Πεντάτευχο αλλά και στις προφορικές παραδόσεις που αργότερα καταγράφηκαν στο Ταλμούδ και στο Μιδρά που είναι μέρος του Εβραϊκού Νόμου. Σε αυτήν αναφέρονται ο Ιησούς, ο Παύλος και άλλοι ακόλουθοι του Χριστιανισμού όταν αναφέρονται στο «Νόμο» του Θεού. Π.χ. στην Τορά αναφέρεται ο Ιησούς όταν λέει ότι «Μη νομίσετε ότι ήρθα για να καταργήσω τον νόμο ή τους προφήτες· δεν ήρθα να καταργήσω, αλλά να εκπληρώσω», Ματθαίος κεφ. 5, εδ. 17.

[3] Στον Ιουδαϊσμός υπάρχει η έννοια της ψυχής αλλά δεν υπάρχει απόλυτη άποψη για το τι γίνεται μετά το θάνατο.

[4] «Ο θάνατος στον Ιουδαϊσμό» https://abravanel.wordpress.com/2010/02/07/jewish-burrial-customs-evraikes-kideies/

[5] https://abravanel.wordpress.com

[6] Δ. Καϊμάκη, «Η ανάσταση των νεκρών στην Παλαιά Διαθήκη».

[7] Βλ. στο ίδιο.

[8] Ο Μεσσίας στα ελληνικά μεταφράζεται ως κεκρισμένος.

[9] Ο Ιουδαϊσμός, ο Χριστιανισμός και ο Ισλαμισμός πιστεύουν στον ίδιο Θεό τον οποίο ωστόσο ερμηνεύουν διαφορετικά.

[10] Αυτό υιοθετήθηκε στη συνέχεια από τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό και σε περιόδους υποδούλωση, αρχηγός των Ορθοδόξων ήταν ο εκάστοτε επικεφαλής της Εκκλησίας, οικουμενικά και τοπικά.

Επιμέλεια: Μιχάλης Μιχαήλ