Θρησκεία, Τέχνη και Ελευθερία της Έκφρασης

“Παν πρόσωπον έχει δικαίωμα εις την ελευθερίαν εκφράσεως” [1]

Αφορμή, και έμπνευση, για αυτό το κείμενο αποτέλεσε μια καινούργια έκθεση τέχνης. Η έκθεση ονομάζεται “VIEWS” και εγκαινιάστηκε στις 04/09 (και θα είναι ανοικτή μέχρι τις 13/09) στην Γκαλερί Enalia, στην Λάρνακα, όπου τέσσερις ανερχόμενοι καλλιτέχνες παρουσίασαν τη δουλειά τους η οποία έχει ως κεντρική ιδέα την επαναχρησιμοποίηση διάφορων υλικών.
(Σημείωση: το θέμα που θα θίξω επικεντρώνετε μόνο σε ένα μέρος της δουλειάς ενός από τους καλλιτέχνες, του Μιχαλάκη Γεωργίου.)

Το έργο του ονομάζεται ‘Εικονοστάσι’. Ο καλλιτέχνης, χρησιμοποίησε παλιές θρησκευτικές/εκκλησιαστικές εικόνες οι οποίες δεν χρησιμοποιούνται πλέον και τις κάλυψε με μπογιά. Σε αυτό το έργο του αγγίζει μερικά ευαίσθητα θέματα: τη θρησκεία και τα ιερά αντικείμενα της.

Ο σκοπός του είναι να θίξει αυτό το θέμα σε σχέση με όλες τις θρησκείες. Ο λόγος όμως που καταπιάστηκε με μια συγκεκριμένη είναι επειδή έτσι θα ταυτιστεί περισσότερος κόσμος μαζί της, αφού αυτοί που αυτοαποκαλούνται σωστοί Χριστιανοί Ορθόδοξοι τείνουν να είναι περισσότεροι, στην Κύπρο, από άλλους.

Tην ίδια ώρα θέτει την ερώτηση: τι είναι τα αντικείμενα, ποια η έννοια τους και πώς χρησιμοποιούνται; Η βασική ιδέα είναι ότι ο καθένας μας δίνει διαφορετικό νόημα σε ένα αντικείμενο και το εκλαμβάνει διαφορετικά.

Η πρώτη εντύπωση που δημιουργείται είναι ότι ο καλλιτέχνης προσβάλλει τα Θεία καταστρέφοντας αυτές τις εικόνες.

Επιτρέψτε μου να εκφράσω την έντονη μου διαφωνία. Ο καλλιτέχνης, εδώ, δεν καταστρέφει αλλά επαναχρησιμοποιεί και επαναπροσδιορίζει την σημασία τους.

Ορισμοί

Καταρχάς θέλω να διαχωρίσω μεταξύ δύο ορισμών: θρησκόληπτος/θρησκομανής είναι “αυτός που αφοσιώνεται στη θρησκεία του με μανία, φανατικά” και διαφέρει από το θρήσκο, δηλαδή την συνειδητοποιημένη και υγιής έκφανση της πίστης. Πίσω από το δεύτερο κρύβεται μία τεράστια φιλοσοφική και θεολογική βιβλιογραφία. Πίσω από το πρώτο, όμως, κρύβεται μια θρησκευτική και ιδεολογική σύγχυση.

Και είναι από αυτό τον διαχωρισμό στις έννοιες που αναδύεται η διαφωνία μου. Η θρησκευτική πίστη δεν πρέπει να εξευτελίζεται και να μετατρέπεται σε θρησκοληψία (π.χ. προσκύνημα σε ‘ιερές’ παντόφλες, εκμετάλλευση του θρησκευτικού φρονήματος για την προώθηση πολιτικής ατζέντας, κ.λπ.).

‘Γιατί πρέπει να ασχοληθούμε με το συγκεκριμένο θέμα;’ εύλογα θα αναρωτηθείτε.

Ο λόγος περιγράφεται παρακάτω όπου προβάλλεται η σημασία της τέχνης στην κοινωνία: “Η καλλιτεχνική δημιουργία [αποτελεί] σημαντική συμβολή στην ανταλλαγή ιδεών και απόψεων, ένα κρίσιμο συστατικό μιας δημοκρατικής κοινωνίας.” [2] “H τέχνη όχι μόνο βοηθά στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, αλλά είναι και μια έκφραση της.” [3]

Το ‘Εικονοστάσι’ αποτελεί κομμάτι ολόκληρης της δουλειάς του Μιχαλάκη, αφού ψάχνει ποια είναι η αληθινή έννοια του αντικειμένου. Προσπαθεί να διερευνήσει όλες τις δυνατότητες για τα αντικείμενα και τη χρήση τους. Υποστηρίζει, δηλαδή, ότι οι άνθρωποι χρησιμοποιούν αντικείμενα με έναν συγκεκριμένο τρόπο, αλλά υπάρχουν και άλλοι πολλοί τρόποι με τους οποίους μπορούν να χρησιμοποιηθούν.

Είναι ασέβεια το συγκεκριμένο έκθεμα;

Σε μια υπόθεση του ΕΔΑΔ, μια εταιρεία κατηγορείτο ότι κάποιες διαφημιστικές αφίσες της απεικόνιζαν άτομα που έμοιαζαν με θρησκευτικά πρόσωπα. Η εταιρεία υποστήριξε ότι “η απεικόνιση ήταν αισθητικά ευχάριστη και όχι ασεβείς σε αντίθεση με διάφορα kitschy και χαμηλής ποιότητας θρησκευτικά αντικείμενα που πωλούνται συνήθως σε αγορές”. [4]

Από την προαναφερθέν υπόθεση, όπου η εταιρεία αθωώθηκε, συμπεραίνουμε ότι τα χαμηλής ποιότητας ‘θρησκευτικά’ αντικείμενα τα οποία κάποιοι πωλούν έναντι χρημάτων, αποτελούν εκμετάλλευση (και μέχρι και προσβολή) του θρησκευτικού φρονήματος των πιστών. Και η καπηλεία της πίστης αποτελεί τεράστια ασέβεια και ηθική φαυλότητα.

Επίσης, το αδίκημα προσβολής θρησκευτικών συναισθημάτων δεν στοιχειοθετείτε χωρίς να υπάρχει υποκίνηση μίσους ως ουσιαστικό στοιχείο και η ελευθερία της έκφρασης υποστηρίζεται αλλά μέχρι ένα σημείο. Και αυτό το σημείο είναι η υποκίνηση βίας. [5]

Ο καλλιτέχνης στην προκειμένη περίπτωση δεν πουλάει θρησκευτικά αντικείμενα, αλλά καλλιτεχνικά εκθέματα. Και η διαφορά τους δεν έγκειται μόνο στην ονομασία αλλά και στην πρόθεση του καλλιτέχνη και την χρήση που τους προσδίδει.

Από όσα λέχθηκαν, και από το έκθεμα που είδα, είναι ξεκάθαρο ότι ο καλλιτέχνης, με κανένα τρόπο, δεν υποκινεί μίσος ή βία.

Άρα, ο καλλιτέχνης συμβαδίζει τόσο με την ηθική πλευρά, όσο και με τη νομική.

Επιπρόσθετα, το άρθρο 10, σύμφωνα με το ΕΔΑΔ [7], προστατεύει αυτούς που “δημιουργούν, διανέμουν ή εκθέτουν έργα τέχνης [επειδή] συμβάλλουν στην ανταλλαγή ιδεών και απόψεων που είναι απαραίτητες για μια δημοκρατική κοινωνία”. Επιπρόσθετα, σύμφωνα με την παράγραφο 49 του [8], η ελευθερία της έκφρασης καλύπτει ακόμα και ιδέες που προσβάλλουν, σοκάρουν ή ενοχλούν [6].

Καλλιτεχνική έκφραση και θρησκευτικά πιστεύω

Η ΕΣΔΑ αναφέρει ότι η καλλιτεχνική έκφραση, που προάγει τον δημόσιο διάλογο για αμφιλεγόμενα θέματα, υπερβαίνει το δικαίωμα των θρησκευτικών ανθρώπων (πιστών) να προσβάλλονται.
Επιπλέον, εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός ότι “πρέπει να είναι δυνατή η κριτική των θρησκευτικών ιδεών, ακόμη και αν μια τέτοια κριτική μπορεί να εκληφθεί από ορισμένους ως βλαβερή ως προς τα θρησκευτικά τους συναισθήματα.” [5]

Αν θέλουμε να παραπονεθούμε για την εκμετάλλευση και την προσβολή της θρησκευτικής πίστης, ας κοιτάξουμε τους πολίτικους μας ηγέτες (βλέπε τον χυδαίο διασυρμό της εικόνας του Χριστού (και της πίστης) από την κυβέρνηση στην πρόσφατη τους τοποθέτηση για τα #CyprusPapers) και (κάποιους από) τους θρησκευτικούς ηγέτες, με τις κυριολεκτικά, παράλογες και ασυνάρτητες απόψεις (βλέπε Μητρ. Μόρφου).
Το άρθρο αυτό όμως δεν είναι πολιτικού χαρακτήρα. Είναι περισσότερο νομικού, φιλοσοφικού και καλλιτεχνικού. Και γι’ αυτό επικεντρώθηκα στα τελευταία.

Η προώθηση του δημοσίου διαλόγου (περί της θρησκοληψίας και της θρησκευτικής πίστης) και η προάσπιση του δικαιώματος αυτού είναι το κύριο θέμα μας εδώ.
Και ο λόγος; Επειδή αυτά τα δυο συγκαταλέγονται στους πιο σημαντικούς πυλώνες της δημοκρατίας, της ελευθέριας και της προόδου της ανθρωπότητας. Γι’ αυτό και το συγκεκριμένο έκθεμα τέχνης είναι τόσο σημαντικό και αξίζει αυτή την ανάλυση.

Αυτές οι σκέψεις λοιπόν αναδυθήκαν από ένα από τα έργα του Μιχαλάκη.

Θεωρώ  ότι αυτή η έκθεση έχει να προσφέρει πολλά.
Και οι τέσσερις καλλιτέχνες έχουν κάτι αξιόλογο να (μας) πουν, και εμείς αξίζει να ακούσουμε.

*οι πλείστες μεταφράσεις είναι από τον αρθρογράφο

[1] Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), Άρθρο 10
[2] Ελευθερία της έκφρασης, οδηγός για την εφαρμογή του άρθρου 10 της ΕΣΔΑ (Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου), σελ.9
[3] Otto-Preminger Institut v. Austria, 1994
[4] Sekmadienis Ltd. v. Lithuania, 2018
[5] Συμβούλιο της Ευρώπης, Επιτροπή της Βενετίας, Study no.406/2006
[6] Eleni Polymenopoulou, Does One Swallow Make a Spring? Artistic and Literary         Freedom at the European Court of Human Rights, Human Rights Law Review,         Volume 16, Issue 3, September 2016, Pages 511–539,      https://doi.org/10.1093/hrlr/ngw011
[7] Müller and Others v Switzerland, 1988
[8] Handyside v United Kingdom, 1976