Τάσος Καπλάνης: Να κρίνουμε τα κόμικς για αυτό που είναι και όχι για κάτι άλλο

Συναντήσεις/Ορίζοντας

Τάσος Καπλάνης: Να κρίνουμε τα κόμικς για αυτό που είναι και όχι για κάτι άλλο

Ο Αντώνης Γεωργίου συναντά τον Επίκουρο Καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Τάσο Καπλάνη, που μαζί με τον συγγραφέα Γιάννη Παλαβό και τον κομίστα Θανάση Πέτρου,  συμμετέχει στη συζήτηση Κόμικς & Λογοτεχνία που διοργανώνει το Βιβλιοτρόπιο στη Λεμεσό  

Πώς αντικρίζετε τη σχέση Κόμικς και Λογοτεχνία; Είναι ετερώνυμα που έλκονται ή ομώνυμα που προσπαθούν/ άρχισαν να μην απωθούνται; 

Δεν νομίζω ότι πρόκειται για σχέση έλξης ή απώθησης: όταν μιλάμε για λογοτεχνία και κόμικς, αναφερόμαστε σε δύο διαφορετικές τέχνες που, όπως όλες οι τέχνες, είναι πολύ δύσκολο να οριστούν σε όλο τους το εύρος και βάθος. Λειτουργικοί ορισμοί υπάρχουν (όπως του Compagnon και του Βελουδή για τη λογοτεχνία ή του Eisner και του McCloud για τα κόμικς), αλλά ασφαλώς δεν είναι χωρίς ζητήματα. Το σημαντικό είναι να θυμόμαστε ότι και οι δύο τέχνες αφηγούνται, η καθεμιά με τον τρόπο της, ιστορίες· και ότι, ενώ στη λογοτεχνία οι αφηγήσεις είναι λεκτικές, στα κόμικς υπάρχει σύζευξη λόγου και εικόνας. Τα κόμικς βέβαια είναι πια από καιρό αναγνωρισμένα ως αυτόνομη τέχνη και δεν έχουν ανάγκη τη λογοτεχνία για να υπάρξουν. Αυτό σημαίνει ότι, ακόμη και όταν έχουμε να κάνουμε με κόμικς που διασκευάζουν έργα της λογοτεχνίας, τα κόμικς παραμένουν αυτόνομα καλλιτεχνικά δημιουργήματα, με το δικό τους κώδικα και τη δική τους αυτόνομη αξία, που δεν πρέπει να αξιολογούνται ούτε μόνο ούτε κυρίως ως προς την πιστότητά τους σε σχέση με τα λογοτεχνικά κείμενα που διασκευάζουν.

Ευχής έργο βέβαια θα ήταν να υπάρξει κάποτε στα δημόσια πανεπιστήμιά μας ένα τμήμα ή, έστω, ένα εξειδικευμένο μεταπτυχιακό πρόγραμμα για τα κόμικς

Από τα Κλασσικά εικονογραφημένα στις σημερινές αποδόσεις κλασικών έργων σε κόμικς. Τι έχει αλλάξει, τι παραμένει ίδιο;

Τα Κλασσικά εικονογραφημένα είναι η ελληνική εκδοχή των αμερικάνικων Classics Illustrated , που υπήρξαν ένα –καλά πλέον διερευνημένο– εκδοτικό φαινόμενο του 20ού αι. Πολύ συνοπτικά, το 1941 ο Albert Lewis Kanter δημιούργησε τα Classic Comics (το 1947 μετονομάστηκαν σε Classics Illustrated), για να δώσει την ευκαιρία σε παιδιά και νέες/-ους να γνωρίσουν μέσα από την καινούργια ακόμη τότε τέχνη των κόμικς τα σημαντικά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Η ιδέα της μεταφοράς κλασικών έργων της λογοτεχνίας σε πλούσια εικονογραφημένα κόμικς σάρωσε εμπορικά όπου εμφανίστηκε (Αμερική, Ευρώπη, Αυστραλία) και μεταφέρθηκε στην Ελλάδα στα 1951 από τις εκδόσεις «Ατλαντίς» των αδελφών Πεχλιβανίδη. Το πρώτο τεύχος της ελληνικής σειράς των Κλασσικών εικονογραφημένων ήταν Oι Άθλιοι του Victor Hugo και κυκλοφόρησε την 1/3/951. Ήταν το πρώτο αμερικάνικου τύπου κόμικς που κυκλοφόρησε στη χώρα, σε ποιότητα εξαιρετική για την εποχή, και σημείωσε εμπορική επιτυχία άνευ προηγουμένου –και για δεκαετίες αξεπέραστη– στην ελληνική βιβλιαγορά: συνολικά, σύμφωνα με στοιχεία των εκδοτών, πούλησε γύρω στο 1.000.000 αντίτυπα! Προφανώς, οι σύγχρονες μεταφορές λογοτεχνικών έργων σε κόμικς (που στην Ελλάδα εγκαινιάζονται με το Παραρλάμα και άλλες ιστορίες του Δημοσθένη Βουτυρά των Θανάση Πέτρου και Δημήτρη Βανέλλη το 2011 από τις εκδόσεις «Τόπος») δεν κάνουν πια, για ποικίλους λόγους, τέτοιες πωλήσεις. Η κεντρική ιδέα όμως παραμένει ίδια: η δυνατότητα γνωριμίας με το λογοτεχνικό έργο μέσα από ένα άλλο μέσο – που αναπόφευκτα φέρει και την καλλιτεχνική σφραγίδα των νέων δημιουργών του.

Τα κόμικς δεν είναι λογοτεχνία: το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα που παράγουν, συνδυάζοντας λόγο και εικόνα, κρίνεται δικαιότερα όταν κρίνεται για αυτό που είναι και όχι για κάτι άλλο.

Τι είναι τα graphic novel και τι περισσότερο προσφέρει στον αναγνώστη η εικονογράφηση ενός λογοτεχνικού κειμένου;  Tι μπορεί επίσης να στερεί από αυτόν; 

Ο όρος graphic novel (που μπορεί να αποδοθεί ως «εικαστικό μυθιστόρημα») είναι ένας όρος του μάρκετινγκ που όμως συναντά τη σθεναρή αντίσταση πολλών μελετητ(ρι)ών και δημιουργών, καθώς προκρίνουμε την καθολική χρήση του όρου «κόμικς». Οι μεταφορές λογοτεχνικών έργων σε κόμικς, όσο κι αν αυτοσυστήνονται ως «πλήρεις», απομακρύνονται από το έργο-πηγή με ποικίλους τρόπους, άλλοτε αναγκαστικά, λόγω του μέσου, και άλλοτε ηθελημένα, βάσει της προσωπικής ανάγνωσης των δημιουργών. Οι απομακρύνσεις είναι απολύτως αναμενόμενες και δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι τα κόμικς δεν είναι λογοτεχνία: το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα που παράγουν, συνδυάζοντας λόγο και εικόνα, κρίνεται δικαιότερα όταν κρίνεται για αυτό που είναι και όχι για κάτι άλλο. Ο μεγάλος σημειολόγος Umberto Eco είχε καταλήξει στο αξίωμα ότι κατά τη μετάβαση από το ένα «συνεχές» στο άλλο (εδώ από τη λογοτεχνία στα κόμικς), «η ερμηνεία διαμεσολαβείται από την/τον διασκευάστρια/-αστή και δεν μένει στο έλεος της/του απευθυνόμενης/-ου» όπως συμβαίνει στα λογοτεχνικά έργα. Παρόμοια, ο Seymour Chatman επισημαίνει ότι στις λεκτικές αφηγήσεις πολλά στοιχεία μπορεί να μένουν απροσδιόριστα (ας πούμε τα ρούχα ενός χαρακτήρα). Στα κόμικς όμως είναι σχεδόν αναπόφευκτη η μάλλον ακριβής αναπαράσταση της οπτικής λεπτομέρειας. Το λογοτεχνικό κείμενο μπορεί να λέει: «Ένας άντρας μπήκε στο δωμάτιο». Η οπτική εκδοχή του είναι υποχρεωμένη να τον παρουσιάσει με έναν συγκεκριμένο τρόπο, να τον ντύσει με συγκεκριμένα ρούχα. Αυτό όμως που είναι αναγκαστικά περιοριστικό στις οπτικές αφηγήσεις και θα μπορούσε να ιδωθεί ως μειονέκτημα, τις κάνει ταυτόχρονα σημειολογικά πολύ πιο ενδιαφέρουσες, γιατί ακριβώς μας δείχνει πώς αντιλήφθηκαν και πώς απέδωσαν σε συγκεκριμένο χρονότοπο τις ασάφειες αυτές των κειμένων οι διασκευάστριες/-αστές.

Οι δύο τέχνες αφηγούνται, η καθεμιά με τον τρόπο της, ιστορίες· και ότι, ενώ στη λογοτεχνία οι αφηγήσεις είναι λεκτικές, στα κόμικς υπάρχει σύζευξη λόγου και εικόνας

 Από πότε ασχολείστε ερευνητικά στον τομέα των κόμικς, ποιο το έναυσμα και τι ακριβώς μελετάτε;

Εγώ μεγάλωσα με τα «μικιμάου» (όπως τα λένε λαϊκά στην Κύπρο). Από τα κόμικς έμαθα να διαβάζω, πριν πάω σχολείο, και πριν τελειώσω το δημοτικό, είχα διαβάσει όλους τους τίτλους των Κλασσικών εικονογραφημένων. Το έναυσμα όμως για την ερευνητική μου ενασχόληση ήταν η ανανέωση αυτής της παράδοσης από τους Πέτρου και Βανέλλη το 2011. Έκτοτε, συνέχισα να ασχολούμαι ερευνητικά και διδακτικά με το θέμα (σε διάφορα πανεπιστήμια και πάντα με μεγάλο ενδιαφέρον από τα ακροατήρια). Ένα από τα αποτελέσματα της ενασχόλησής μου είναι ότι έχουν παραχθεί με την επίβλεψή μου ενδιαφέρουσες διπλωματικές μεταπτυχιακές εργασίες από νέες/-ους επιστημόνισσες/-ήμονες, όπως από την Κυβέλη Γεωργίου για το Παραρλάμα (2016, ΒΝΕΣ, Παν/μιο Κύπρου), τη Βασιλική Γιούτση για τη Θυσία του Αβραάμ (2019, Δημιουργική Γραφή, ΕΑΠ), τη Σοφία Ιωαννίδου για τις Απεικονίσεις του Θείου και τη διασημειωτική μετάφραση (2021, Σημειωτική, ΑΠΘ), τον Γιώργο Τσομπανούδη για τις δύο διασκευές σε κόμικς της Πάπισσας Ιωάννας (2022, Δημιουργική Γραφή, ΕΑΠ) και τον Βαγγέλη Κοκκάρη για τις δύο διασκευές του Ερωτόκριτου σε κόμικς (2022, Φιλολογία, ΑΠΘ). Οι περισσότερες εργασίες βρίσκονται αναρτημένες στα οικεία αποθετήρια των πανεπιστημίων και, αν τις αναζητήσετε, θα διαπιστώσετε ότι εκείνο που απασχολεί πάντα ερευνητικά είναι ποια/-ος διασκευάζει τι, πώς, πού, πότε και για ποιαν/-ον, αλλά και πώς οι διασκευάστριες/-αστές προσδίδουν στην εκάστοτε διασκευή το δικό τους καλλιτεχνικό στίγμα. Ευχής έργο βέβαια θα ήταν να υπάρξει κάποτε στα δημόσια πανεπιστήμιά μας ένα τμήμα ή, έστω, ένα εξειδικευμένο μεταπτυχιακό πρόγραμμα για τα κόμικς, όπου η μελέτη τους πλέον θα γίνεται συστηματικότερα.

Τετάρτη 13 Σεπτεμβρίου 2023, 19:30

Ξυδάδικο, Λεμεσός

Το σκίτσο για την αφίσα σχεδιάστηκε ειδικά για την εκδήλωση από τον Θανάση Πέτρου